Gijs van Gemert: 'Neem het vakmanschap van de begeleider serieus. Investeer in mensen'

Kwaliteit van bestaan

‘Standaardisatie en protocollering zijn de vijanden van een goed bestaan. Wat ook geen verbetering van kwaliteit van bestaan is: meerzorg. Dat is een kwantitatieve oplossing voor een kwalitatief probleem. Dat werkt niet.’ Gijs van Gemert staat ‘nogal kritisch’ tegenover de manier waarop het vormgeven van de kwaliteit van bestaan van mensen met een verstandelijke beperking en probleemgedrag wordt ondersteund. De voormalig bijzonder hoogleraar ‘Zorg voor ernstig geestelijk gehandicapten’ aan de Rijksuniversiteit Groningen, vindt dat de gehandicaptenzorg zich heeft laten opsluiten in individualiserende behandeling en medicalisering. 

'Autonomie is de motor voor verdere ontwikkeling'

‘Hoe krijg je het in je hoofd om complexe zorg op een individualistische manier aan te pakken? Meerzorg komt uiteindelijk neer op maatschappelijke isolatie met een menselijk gezicht. De kern is beheersing, straktuur: een systeem van georganiseerd wantrouwen dat gericht is op het voorkomen van risico’s. Je mag niet vallen, je mag niet verdwalen, je mag niet dit, je mag niet dat. Het resultaat is een systeem waarin mensen beroofd worden van hun autonomie. En laat autonomie nou de motor zijn voor verdere ontwikkeling. Bovendien, hoe strakker de zorg geregeld is, hoe makkelijker het is voor een cliënt om de zaak te ontregelen. Escalatie is echt het grote risico van een probleemgerichte benadering.’

Het antwoord: inclusie

Hoe het dan wel moet? Het antwoord van Van Gemert is: inclusie. ‘Dus niet speciale individuele arrangementen die niet veel verder komen dan het onderdrukken van symptomen. Inclusie is volgens mij de acceptatie van mensen zoals ze zijn, inclusief hun problemen en hun gekkigheid. Probleemgedrag is voor bewoners een manier om zich staande te houden in een lastige, conflictueuze situatie. Inclusie is juist hét middel om iets aan probleemgedrag te doen: we gaan samen de samenleving in, samen bouwen. Pas dan ontstaat iets dat lijkt op een gewoon bestaan. Misschien met ondersteuning, maar in ieder geval zonder de perverse prikkels à la meerzorg.’ Van Gemert legt dat laatste uit: ‘Wil een zorgorganisatie meerzorg toegekend krijgen, dan moet er eerst bewezen worden dat al het voorgaande aan zorg en behandeling is mislukt. Je krijgt pas geld als de boel is vastgelopen. En wanneer je belooft om meer van hetzelfde te doen. Mislukkingen worden zo beloond. Dat noem ik een perverse prikkel.’

Samen bouwen aan perspectief

Zijn advies: ‘Neem de persoon met een beperking serieus als partner om te bouwen aan nieuw, passend gedrag, aan samen leven en aan perspectief. Sluit een verbond. Neem de bewoner serieus: het is zijn leven. Uitnodigen doet wonderen. 

En dan kun je niet zonder ‘het vakmanschap van de begeleider. Neem dat serieus. Die is meer dan een verlengde arm van een behandelaar, of een soort bewaker. Standaardisatie en protocollering zetten een premie op niet-nadenken door professionals. Geef begeleiders ruimte voor improvisatie en relationele veiligheid. Bevorder en beloon hun expertise in het voeren van een zorgvuldige dialoog. Investeer in mensen, niet in steeds kostbaarder wordende systemen van beheersing en schijnveiligheid. Hoe kun je nou van een begeleider verwachten dat die werkt aan de autonomie, de zelfstandigheid en de vrijheid van bewoners, als die dat zelf niet ervaart?’

Dit artikel komt uit de eerste editie van 2025 van Markant, het tijdschrift van de VGN.