Special Arts: Kunst als basis voor gelijkwaardigheid

Kunst als uitingsmiddel

‘Ik schrijf ’s nachts. Dan ga ik ervoor zitten, meestal als ik niet kan slapen’, vertelt Nadia Doove, Special Arts Dichter 2023-2024. Zij won de poëziewedstrijd Het Andere Gedicht, voor mensen met een beperking. ‘Ik kon in mijn puberteit niet zo goed mijn gevoelens uiten. Toen ben ik naar een haptonoom gegaan. Die zei: misschien moet je eens gaan dichten.’

Dat kunst een goed uitingsmiddel is, ziet directeur Tine Veldhuizen van Stichting Special Arts dagelijks. Het Andere Gedicht is een initiatief van deze stichting die als doel heeft: ‘Stimuleren dat mensen met een beperking aan kunst kunnen doen en buitengewone kunstenaars een podium geven.’ Dit gebeurt via projecten voor poëzie, beeldende kunst, theater en kunstnijverheid, en een galerie in Amersfoort. 

Kunst als taal

‘Met kunst kom je dicht bij de belevingswereld van mensen’, zegt de directeur. Als voorbeeld noemt ze een poëzieworkshop over het thema onderweg. ‘Die leverde heel veel gedichten op over speciaal vervoer en hoe belangrijk de chauffeur is.’ Ze kent ook een beeldend kunstenaar die werk maakt over klimaatverandering. Een andere maker gebruikt bewust gerecycled materiaal voor kunstnijverheid. ‘We vergeten vaak dat ook mensen met een beperking zich zorgen maken over dingen als het milieu. Kunst kan hun taal zijn om iets met de wereld te delen.’  

Sociale bezigheid

Dat geldt ook voor Nadia Doove. Zo schrijft ze voor Special Arts een gedicht over dagbesteding. ‘Omdat ik denk dat mensen niet beseffen hoe belangrijk dagbesteding is. Dat je op een dagbestedingsplek veel leert, ook van anderen. En dat je er socialer bezig bent.’ Ze droeg dit jaar tijdens Nationale Dodenherdenking in Amersfoort een eigen gedicht voor, ter herinnering aan de mensen met een beperking die zijn vermoord door de nazi’s. ‘Ik vond het mooi om te doen, want je komt op voor je medemens met talent.’

Middel voor communicatie

Naast een uitingsvorm bieden kunstwerken stof voor gelijkwaardige gesprekken, zegt Veldhuizen. ‘Je kunt ernaar vragen: hoe maakt iemand kunst, wat wil diegene ermee vertellen? Het is een tussenstap in de communicatie. Als je praat over die passie ga je voorbij iemands beperking. Dan ga je naar de mens.’ 

Willem den Hartog, interim-bestuurder en adviseur, denkt er hetzelfde over. ‘Kunst is op verschillende manieren waardevol: als uiting van creativiteit en als middel voor communicatie’, zegt hij. Den Hartog was tot 2023 bestuurder bij Aveleijn. Hij was vanaf 2013 enthousiast ambassadeur van de Art Brut Biënnale, een tentoonstelling van beeldende kunst. ‘In onze ateliers werd prachtige kunst gemaakt. Dat wilden we zichtbaar maken.’ De Art Brut Biënnale heeft zich ontwikkeld tot een erkend ‘beeldbepalend evenement’ in Overijssel, met tienduizend bezoekers en werk van nationale en internationale kunstenaars. ‘Het is een enorme impuls voor de mensen op ateliers om die waardering te krijgen. Ze doen volwaardig mee.’

Erkenning

De Special Award biedt kunstenaars eveneens erkenning. Het werk van genomineerden wordt tentoongesteld in Museum Cobra. Een jury van professionele kunstenaars beoordeelt de inzendingen. ‘Wat me opvalt is de enorme ongeremdheid en vrijheid waarmee deze kunstenaars werken’, zegt jurylid Lisa Couwenbergh. ‘Hun kunst komt vanuit het hart. Ze trekken zich niks aan van stijlen en verwachtingen. Dat is iets wat je als kunstenaar altijd nastreeft, maar wat soms lastig is te bereiken. Ik vind het heel interessant zoveel diverse werken te zien; soms rauw, soms priegelig, soms boos, soms verwarrend.’ Het mooist vindt zij werken die ‘een eigen wereld vertegenwoordigen, bijvoorbeeld een stad die iemand weergeeft vanuit een heel eigen manier van kijken.’

Veldhuizen vertelt dat een van de genomineerden tien familieleden meenam naar het museum. ‘Ze was enorm trots dat haar werk daar is en dat mensen ernaar komen kijken.’ Volgens de directeur nemen veel makers hun kunst uiterst serieus. ‘Het is voor heel veel mensen hun werk. Zij gaan naar hun atelier om te werken. Op filmpjes op onze website zie je met welke gedrevenheid en concentratie mensen bezig zijn.’ 

Stap in ontwikkeling

Een laatste, belangrijk pluspunt is dat kunst bijdraagt aan ontwikkeling. Zo ziet Veldhuizen wat poëzieworkshops teweeg kunnen brengen. ‘Poëzie stimuleert de taalontwikkeling en de woordenschat. En het ontwikkelt ook de begeleider, want het verruimt je zicht op de deelnemers.’ Den Hartog noemt KamaK als voorbeeld, een door Aveleijn opgerichte theatergroep die inmiddels zelfstandig is. ‘We hoorden van ouders en begeleiders dat theater een ontzettend grote ontwikkelstap bracht in het mogen communiceren.’ Hij is blij dat momenteel onderzoek wordt gedaan – door Tineke Abma – naar het effect van kunst. ‘Iedereen ziet wel de meerwaarde, maar die is niet altijd hard te maken. Het is belangrijk het wetenschappelijk te onderbouwen.’

Die meerwaarde beperkt zich niet tot kunst met een grote K, benadrukt hij. ‘Het kan ook een talentenshow zijn. Bij ‘Aveleijn Got Talent’ zat de schouwburg vol. Het zijn allemaal middelen om de muze in te zetten.’ Of neem fotografie. Voor zijn afscheid bij Aveleijn vroeg Den Hartog cliënten en begeleiders foto’s te maken en daarover te praten. ‘Fotografie is een minder talige vorm van uitdrukken, die heel uitnodigend kan zijn.’ 

Inbedden in de zorg

Wat Den Hartog en Veldhuizen betreft, verdient kunst een structurele plaats in de gehandicaptenzorg. Veldhuizen: ‘Alles wat er gebeurt als iemand bezig is met kunst heeft zóveel toegevoegde waarde. We willen graag met zorgorganisaties nadenken hoe je kunst kunt inbedden in het ontwikkelingsproces van mensen. Dat gebeurt nu vooral in ateliers, maar het zou mooi zijn het verder in de organisaties te brengen.’

Ze hoopt dat zorgorganisaties trainingen van Special Arts opnemen in hun scholingsaanbod voor medewerkers. Op de website van de stichting staan al handvatten voor begeleiders om met poëzie en beeldende kunst te werken. ‘Ook begeleiders in woningen kunnen op deze manier met mensen aan de slag gaan. Maar we hebben de zorgorganisaties nodig om begeleiders te bereiken.’ Den Hartog roept collega-bestuurders op zich ervoor in te zetten. Want: ‘Het maken, tonen en bespreken van kunst is een prachtig voertuig voor verbinding. Het geeft een ander repertoire om in gesprek te gaan.’

Dit artikel komt uit de vierde editie van 2024 van Markant, het tijdschrift van de VGN.