Jacques Heijkoop gaf begeleiders en behandelaren hun eigen blik op ‘vastgelopen’ situaties

In memoriam Jacques Heijkoop

Jacques Heijkoop (1945 – 2023) heeft zijn leven gewijd aan een eigen herkenbare benadering voor ondersteuning en behandeling. Op 5 oktober overleed hij ‘in alle rust’ op 77-jarige leeftijd. Zijn methodiek van ‘Anders of Ontdekkend Kijken’ is in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking niet meer weg te denken en inmiddels ook breder: GGZ, Ouderenzorg, Onderwijs.

Hollandse meester

Ik herinner me de bijeenkomst van het CCE op 22 november 2012 van de ‘Hollandse Meesters’ waarin hij in gesprek ging met vier andere funderende denkers van formaat in de zorg. De zaal was bomvol, wellicht ook vooral bewonderaars. Jacques Heijkoop hoorde vanzelfsprekend op dat podium. Zijn openingszin is kenmerkend voor hem en zijn benadering: ‘Je vraagt naar wat voor ideeën begeleiders zelf hebben, dan wil ik graag meedenken’. Het is de Methode Heijkoop geworden, alom bekend geworden met zijn publicatie ‘Vastgelopen’ (1995).

Het Anders Kijken is vooral een anders leren kijken. Zo heb ik zelf zijn meesterschap ervaren als gedragskundige. Hij leerde ons überhaupt te kijken! De term ‘meester’ is in die context volstrekt logisch, tenminste in de volle breedte van het leraarschap: inspireren, motiveren, dynamiek in je denken vergroten, kritisch reflecteren, zelf het goede voorbeeld geven.

Stevige grond

Jacques fundeerde zijn methode in een sociaal constructivistische benadering, waarin leren een sociaal gebeuren is. Hij hield focus op waar het werkelijk om ging in de ondersteuningsvragen en zette in op een stevig fundament. Zijn Videotraining heeft velen tot een nieuw inzicht gebracht. De focus  van het Anders Kijken werd ‘Ontdekkend kijken’. Jacques werkte dit uit door expliciete aandacht voor de ‘relatiedynamiek’ tussen bewoners en begeleiders en behandelaars. Maar ook door ‘cognitieve gedragshantering’ om dit vooral samen met cliënten te doen. Dit werd ondersteund door een ‘functioneringsprofiel’. Dit alles om steeds maar weer beter aan te kunnen sluiten bij waar de cliënt ‘zit’. Eerst kijken, ontdekken, reflecteren, nog eens kijken, en ja, nog eens. Dan pas handelen samen met cliënten en direct betrokkenen. Ontdekkend Kijken is een soort trechterend werken: van breed naar concrete gerichtheid om waar het echt om gaat.  

Jacques was niet dolenthousiast over wetenschappelijk onderzoek, zeker niet de harde RCT’s. Maar toch: in Engeland werd zijn benadering ‘Discovery awareness’ aan wetenschappelijk onderzoek onderworpen, met stevige positieve resultaten: meer empathie voor cliënten, betere bewustwording van de eigen rol als begeleider en een cultuur van begrip van elkaar.

Doorzetter

Jacques was van oorsprong ‘gewoon’ ontwikkelingspsycholoog, maar het lukte hem als geen ander dat perspectief in zijn gehele werk en gedachtengoed vast te houden en vorm te geven. Hij liet zich daarbij niet bepaald snel van de wijs brengen. Eigenwijs of doorzetter, liever dat laatste. Dat maakt dat de door hem ontwikkelde methodische benadering zoveel mensen aanspreekt. Het is een doorwrocht geheel, intern consistent: ‘het moet kloppen’ vertelde hij mij. Tot  op de dag van vandaag is de Methode Heijkoop cruciaal als werkbare en werkzame inzet voor ‘vastgelopen’ situaties. 

De doorzetter maakte het soms ook wat lastiger zijn benadering overdraagbaar te maken. We voerden nogal eens een gesprek over het delen van zijn know how. Zijn ‘Ontdekkend Kijken’ was zijn laatste grote publicatie als een handzame, praktische wegwijzer om met zijn methode aan de slag te gaan – hij bleef er net zo lang aan werken tot het ‘klopte’. Het koste tegelijk enige moeite om hem deel te laten nemen aan een bredere publicatie over succesvolle methoden in de zorg voor mensen met een beperking, bezorgd om ‘wie er mee aan de haal ging’. Hij deed het toch!

Enthousiast en aimabel

Dat hij dat toch deed paste dan wel weer bij wie Jacques als persoon gewoon was: enthousiast over het aanpakken van probleemsituaties, het gesprek aangaan, delen van lastige opgaven, uitdagingen ter hand nemend. Altijd bereid tot ontmoeting van hart tot hart, fair en straight. Jacques was ook aimabel, warm, vriendelijk, toegankelijk. Je voelde je bij hem direct op je gemak. Persoonlijk in zijn benadering maakte hij contact en trok je subtiel over de streep om het nog eens op een andere manier te bekijken. De kracht van Jacques zie je dan ook in zijn methodiek volop terug.

Jacques Heijkoop zal worden gemist om wie hij was voor ons. Zijn naasten wens ik het licht en troost aan zijn herinneringen.

Informatie

• Voor het gehele werk van Jacques Heijkoop, zijn trainingen en zijn benadering is de Heijkoop Academy de bron van informatie. Aldaar kan ook een beroep worden gedaan op ondersteuning in een diversiteit aan zorgvragen: www.heijkoop-academy.nu
• Kernpublicatie: ‘Ontdekkend Kijken. Basisboek Methode Heijkoop.’ Te verkrijgen in elke boekhandel, en op bovengenoemde site.
• Zijn hoofdstuk over ‘Methode Heijkoop’ in: Handboek verstandelijke beperking: 25 succesvolle methoden’ (Boom, 2019).