'Ervoor zorgen dat de rust terugkeert'

Het bekendste voorbeeld is Bart van U., die zijn zus en ex-minister Els Borst vermoordde. Maar per jaar komen er bij de politie wel 75 duizend meldingen binnen over verwarde mensen. Een vrouw in de bovenleiding ontregelt het treinverkeer. Een man valt de gemeente lastig omdat hij zijn Burger Service Nummer wil veranderen. Verward gedrag kan zowel voor anderen als de verwarde persoon zelf schade, leed en ongemak veroorzaken.
Ans Broelman ondervond het aan den lijve. Ze was op de scooter onderweg naar haar zoon, die in een pleeggezin woonde. Bij een controle werden alle scooters eruit gepikt. Broelman: ‘Mijn scooter kwam op de rolbank, omdat ik geen verzekeringsplaatje had. Ik wist helemaal niet dat dat moest. Ze konden het coderingsplaatje niet vinden, dus dachten ze dat ik de scooter gestolen had. Deze werd in beslag genomen en ik werd in de politieauto naar een cel gebracht.  Ik zei: hallo, ik moet naar mijn kind, dat ernstig ziek is. Maar ze luisterden niet. Ik moest in de cel blijven.’ Later werd haar gedrag aangeduid als ‘verward’.
Als ervaringsdeskundige met een licht verstandelijke beperking (LVB) en medewerker van de Lfb vertelde Ans haar verhaal aan het Schakelteam personen met verward gedrag. Ze laat de presentatie zien die ze daar heeft gehouden. Op grote gele vellen staat haar verhaal gestift: ‘Blijf communiceren en vraag door’, is haar boodschap.

Vliegende keeper

Het Schakelteam personen met verward gedrag is ingesteld door de ministeries van VWS en Veiligheid en Justitie en de Vereniging Nederlandse Gemeenten. Het sleutelt sinds oktober 2016 aan een goed werkende aanpak. Er zijn negen bouwstenen ontwikkeld om verward gedrag zo veel mogelijk te voorkomen en om de opvang en begeleiding te verbeteren. De bouwstenen variëren van preventie tot melding en passende ondersteuning.

In oktober 2018 moeten alle Nederlandse regio’s een sluitende aanpak hebben, zodat niemand meer tussen de wal en het schip valt. Dat betekent veel samenwerking tussen veel partijen zoals politie, wijkteams, reclassering, woningcorporaties, welzijn en zorg. Hoe die samenwerking wordt vormgegeven zal per regio verschillen.
Voorzitter van het Schakelteam is Onno Hoes. Zijn belangrijkste taak is als ‘vliegende keeper’ alle partijen met elkaar te verbinden, goede voorbeelden uit alle regio’s te verzamelen en te delen. Hoes noemt het wel het ‘moeders-voor-moeders-principe’: je helpt elkaar. Daarnaast brengt hij regio-overstijgende problemen onder de aandacht in politiek Den Haag. ‘Zo heb ik namens het Schakelteam een brief geschreven aan informateur Edith Schippers om voor ons belangrijke zaken onder de aandacht te brengen’, vertelt hij vanuit een flexkantoor op de zestiende verdieping van het ministerie van VWS. ‘Zoals investeren in preventie, 24-uurs zorg in de wijk en in voldoende woningen en woonvormen.’

Percentage

‘Aanvankelijk waren we vooral georiënteerd op de psychiatrie’, vervolgt Hoes. ‘Ook in mijn tijd als burgemeester van Maastricht ben ik me er nooit van bewust geweest, dat een groot deel van de mensen met verward gedrag een verstandelijke beperking kan hebben. Uit steeds meer analyses van kwetsbare groepen, zoals zorgmijders en gedetineerden, blijkt dat het om veel meer mensen gaat dan we dachten.’

Uit een onderzoek door Barbara Verstraaten van het Erasmus MC blijkt dat 29 procent van de mensen in de opvang voor dak- en thuislozen in de vier grote steden een lichte verstandelijke beperking heeft. Het Leger des Heils kwam zelfs tot veertig procent in een eigen onderzoek. Vergelijkbare percentages kent ook straatdokter Michiel Vermaak. Hij is Arts Verstandelijk Gehandicapten (AVG) en houdt een maandelijks spreekuur in daklozenopvang Havenzicht in Rotterdam.
‘Bij iedereen die hier binnenkomt doen we een SCIL-screening’, vertelt Vermaak. ‘Dit is een vragenlijst die een indicatie geeft of er sprake kan zijn van een verstandelijke beperking.  We komen hier op een percentage van dertig procent van de mensen die gebruik maakt van Havenzicht.’

Signalen

‘Mensen die zwakbegaafd zijn of licht verstandelijk beperkt, hebben eerder kans om verward te raken’, legt Vermaak uit. ‘Stress veroorzaakt een daling van je IQ. Dus als dat al aan de lage kant is, kan het moeilijker worden om je problemen op te lossen. Je zogenaamde IQ-reserve wordt dan aangesproken. Mensen met een niet herkende verstandelijke beperking die in de psychiatrie terecht komen, zie je vaak afglijden. Ze krijgen cognitieve gedragstherapie en andere ingewikkelde programma’s aangeboden en vallen uit omdat ze daar moeilijker mee om kunnen gaan.’

Vermaak maakt zich sterk voor deze mensen omdat ze vaak over het hoofd worden gezien. Hij neemt deel aan Veiligheidshuis Rotterdam-Rijnmond en werkt nauw samen met de GGD. ‘Mijn belangrijkste taak is de vinger opsteken, bewustwording. Hebben jullie aan een verstandelijke beperking gedacht? Herkennen van signalen van verstandelijke beperking is het allerbelangrijkst. Als je die herkent kun je ook de juiste benadering kiezen: niveau en taalgebruik aanpassen, rustig aan, regelmatig vragen of alles duidelijk is, checken of het begrepen is.’
Door die wetenschap heeft Havenzicht de aanpak en bejegening aangepast. Vermaak: ‘Dat werkt positief, we zien hier nu minder geweld dan voorheen, omdat mensen minder overschat worden. We doen geen beroep op vaardigheden die ze niet hebben. Als iemand boos of agressief is, dan passen we onze reactie aan. Niet meteen met middelen en maatregelen dreigen. Maar even rust creëren en vragen: wat is er aan de hand?’

Scharrelruimte

Kortom: proberen het gewone leven te herstellen. ‘Dat is onze specialiteit’, zegt Gertrude van den Brink, bestuurder bij Middin en vanuit de gehandicaptensector lid van het Schakelteam. ‘Je niet van de wijs laten brengen als iemand uit zijn dak gaat, maar ervoor zorgen dat de rust terugkeert. Dat is kenmerkend voor onze aanpak, het gewone leven zit ons in het bloed.’

Als zorgverlener heb je ook je eigen verantwoordelijkheid in de ondersteuning van mensen met verward gedrag, vindt Van den Brink. ‘We moeten ervoor zorgen dat we een stapje extra kunnen doen voor deze mensen en dat medewerkers weten dat ze daarbij bestuurlijke dekking hebben. Niet dat je eerst toestemming in drievoud nodig hebt om iemand te mogen helpen. Je moet meteen in actie kunnen komen om de noodsituatie op te lossen. Gemeenten en zorgkantoren moeten ook beseffen dat wij scharrelruimte nodig hebben om tot goede oplossingen te komen. En ons daarvoor belonen, niet straffen.’
Van den Brink noemt het ‘zorgverlening dakpansgewijs aanbieden’: een stukje opschuiven naar je andere partner in de keten, zodat mensen er niet tussen vallen omdat ze niet aan de criteria voldoen om bij jou zorg te kunnen krijgen. Middin zelf heeft plaats een gekregen in de keten voor mensen met verward gedrag, mede op initiatief van Michiel Vermaak. ‘We sluiten aan bij het Veiligheidshuis Rotterdam-Rijnmond en zijn ook actief in het Veiligheidshuis Haaglanden. Regelmatig nemen we de zorg op ons van iemand die daar besproken wordt.’

Sticker

Belangrijk in de hele aanpak is dat mensen zelf centraal staan en niet het systeem of de organisatie. Het is daarom essentieel dat ervaringsdeskundigen en hun familie meedenken over de sluitende aanpak. Ans Broelman wordt regelmatig gevraagd haar bijdrage te geven op verschillende bijeenkomsten. Zoals bij de gemeente Amersfoort. Broelman: ‘Amersfoort moet nodig wat doen want daar lopen heel wat verwarde mensen rond. Ik wil onder de aandacht brengen dat ze daarbij vooral niet de doelgroep mensen met een LVB mogen vergeten. Bij de politie of ambulance moet gewoon één persoon zijn die verstand heeft van een verstandelijke beperking. Mensen lopen niet met een sticker op hun hoofd.’
Zonder een goede diagnose krijg je niet de juiste ondersteuning, heeft Broelman zelf ervaren. ‘In de tijd dat mijn kinderen uit huis geplaatst werden en ik in scheiding lag, kreeg ik zoveel prikkels in mijn hoofd dat ik in de war raakte. Ik werd opgenomen, maar ben altijd in een verkeerd hokje gezet. Ze dachten altijd dat ik bij de psychiatrie hoorde. Pas heel laat ontdekten ze mijn verstandelijke beperking. Nu gaat het hartstikke goed. Vorig jaar heb ik een huisje gekregen waar ik samenwoon met mijn partner. Ik zit op een goede plek en heb veel lotgenoten om mij heen. Mede dankzij mijn werk voor de Lfb. Ik kan nu beter mijn grenzen aangeven. Vroeger zei ik alleen maar ja, nu kan ik ook nee zeggen. Zo voorkom ik veel stress en raak in niet snel meer in de war.’

Acceptatie

Voor Onno Hoes is dat ook het allerbelangrijkst: aandacht voor de groep over wie het gaat én hun netwerk. Aandacht voor hoe zij benaderd en bejegend worden. Hun verhaal meenemen naar de politie bijvoorbeeld. Hoe ga je beter om met mensen die verward zijn en hoe kun je een verstandelijke beperking herkennen? Hoes: ‘De politieacademie verwerkt dat nu ook in de opleidingen en besteedt bijvoorbeeld aandacht aan de SCIL-screener.’
Minstens zo belangrijk als de structuur op orde krijgen, is het verbeteren van het acceptatieniveau in de samenleving. ‘Dat zal niet voor het einde van onze opdracht lukken’, verwacht Hoes. ‘De angst voor mensen met verward gedrag is in 99 procent van de gevallen onterecht. Vroeger hoorden deze mensen er gewoon bij. In Den Bosch had je Janus Kiepoog. Die man hoorde in het straatbeeld en als hij in de war was, dan wisten de mensen daarmee om te gaan. Een tijdlang zijn ze uit beeld verdwenen. Maar nu worden ze weer zichtbaar. Doordat ze niet meer opgesloten worden in instituten in de bossen, maar ambulante ondersteuning krijgen in de wijk. Dat moet dan wel goed geregeld worden. Preventie kan ook een hoop leed voorkomen. Wat we vooral ook niet moeten vergeten: we kunnen allemaal in de war raken. Als we iets beter voor elkaar zorgen, kan dat meer doen dan je denkt.’

Negen bouwstenen

De aanpak van het Schakelteam verwarde personen is gebaseerd op negen bouwstenen:
1. Inbreng van mensen met verward gedrag en omgeving
2. Preventie en levensstructuur
3. Vroegtijdige signalering
4. Melding
5. Beoordeling en risico-taxatie
6. Toeleiding naar zorg of ondersteuning
7. Passend vervoer, zoals ‘psycholances’
8. Passende ondersteuning, zorg en straf
9. Informatievoorziening en informatie delen

Meldpunten

Het schakelteam heeft demissionair minister van VWS geadviseerd een nieuw landelijk telefoonnummer in te richten voor adviezen en meldingen over mensen met verward gedrag. Dit nummer zal de bellers doorschakelen naar regionale advies- en meldpunten die daarvoor 24/7 bereikbaar zijn. Teveel mensen weten niet waar ze met hun vraag naartoe kunnen en de politie wordt op dit moment nog teveel belast met niet-acute vragen gerelateerd aan verward gedrag. Volgens het Schakelteam is zo’n telefoonnummer een aanvulling op de bestaande mogelijkheden, zoals de huisarts en de crisisdiensten van de GGZ.

18 miljoen euro

Voor de aanpak voor personen met verward gedrag is vanaf 2017 jaarlijks achttien miljoen euro beschikbaar. Daarnaast is voor een ‘subsidieregeling zorg aan onverzekerden’ jaarlijks twaalf miljoen gereserveerd. Tevens is vanaf 2017 jaarlijks twee miljoen beschikbaar voor onder andere de activiteiten van het Schakelteam. Voor het vervoer van verwarde mensen is vanaf 2017 jaarlijks zes miljoen te besteden. Tot slot is er tussen 2017 en 2021 48 miljoen beschikbaar voor een meerjarig ZonMw programma voor projecten en initiatieven die bijdragen aan een regionale sluitende aanpak.