Bezuinigen in de Wlz: ‘De grens is bereikt’

Bewoners en begeleiders genieten van de zon in de voortuin van de very intensive care workhomes (VIC) van ’s Heeren Loo in Ermelo. Een heg op heuphoogte omzoomt de tuin. Hier wonen mensen die ernstige verstandelijke beperkingen hebben en soms ook autisme of bijkomende psychiatrische aandoeningen. De overgang tussen wonen en werken is zo vloeiend mogelijk gemaakt. Dezelfde begeleiders werken zowel in de woningen als in de dagbesteding in de achtertuin. ‘Daardoor heb je geen tijdsdruk. Als het ’s morgens wat langer duurt, ga je gewoon wat later naar de dagbesteding’, vertelt Irma Boon. Zij heeft de workhomes opgezet en is nu regiocoach in Triple C, een begeleidingsmethodiek waarin nabijheid bieden het uitgangspunt is.

Herstel

Triple C is de grondslag van de VIC. Er zijn twee woningen met vier cliënten en twee medewerkers, en één woning met zes bewoners en twee begeleiders. De bewoners hebben doorgaans een problematische zorggeschiedenis achter de rug. ‘Ouders, andere organisaties of wijzelf konden hen steeds minder aan naarmate ze ouder en groter werden. Deze mensen zijn vaak steeds verder ingeperkt in hun leven’, vertelt bestuurder Kees Erends, zittend in Boons kantoortje naast de VIC-unit. In de workhomes is ‘herstel van het normale leven’ het doel. ‘Niet steeds minder prikkels, maar juist meer dingen doen. Als er iets kapotgaat in de woning - wat regelmatig gebeurt - gaan de begeleiders het samen met de bewoners repareren. Ze houden steeds het contact in stand.’
Ook het ontwerp van de woningen is gericht op nabijheid. Cliënten kunnen altijd een medewerker zien. In de open keuken werken begeleiders met hun gezicht naar de woonkamer. De gangen lopen taps toe, zodat bewoners ‘om de hoek’ kunnen kijken. De woonkamer is ruimtelijk dankzij hoge plafonds en een glazen pui. ‘Daardoor kunnen mensen in dezelfde ruimte zijn, zonder in elkaars vaarwater te komen’, legt Boon uit. ‘De mensen die hier wonen hebben zoveel begeleiding nodig, dat ze eigenlijk niet in hun slaapkamer alleen kunnen zijn.’

Kosten

Zulke intensieve begeleiding wordt volgens Erends onmogelijk als het kabinet de in het regeerakkoord voorgenomen bezuiniging van drie procent op de Wet langdurige zorg (Wlz) doorvoert. De vergoeding voor de zwaarste zorgvormen is nu al niet kostendekkend. Dat geldt naast de VIC bijvoorbeeld ook voor de zorg bij niet aangeboren hersenletsel, ernstige meervoudige beperkingen of zintuiglijke handicaps. ‘We geven per personeelslid per jaar vijf- tot zevenduizend euro meer uit dan het zorgzwaartepakket’, zegt Erends. ‘De zzp’s gaan uit van een bepaalde personeelsmix, maar je hebt hier veel duurder, ervaren personeel nodig.’ Ook het aantal uren is te laag. Instellingen kunnen een toeslag aanvragen voor meerzorg, maar pas nadat ze tien- tot dertigduizend euro zelf hebben bijgepast. Onder meer de kosten voor zorg en behandeling zijn hoger dan de zzp-tarieven vooronderstellen. Er is meer gedragskundige begeleiding nodig, meer fysiotherapie, psychiatrische behandeling, medicatie. Lichamelijke verzorging vraagt meer tijd, nu cliënten ouder worden en ouderdomskwalen krijgen zoals dementie. ‘Er zijn cliënten bij wie het  ’s morgens twee uur kost om ze te helpen met eten, medicijnen te geven, en ze in te smeren met zalf’, zegt de bestuurder. ‘De tarieven zijn lang geleden berekend en onvoldoende aangepast.’
Zorgkantoren korten die zzp-tarieven nog eens standaard, met drie procent of meer. Overigens legt ‘s Heeren Loo ook op het vastgoed toe. De infrastructuur van het terrein valt buiten de huisvestingsvergoeding, net als bijzondere voorzieningen zoals een therapiebad of aangepaste woningen voor doofblinden.

Stapel bezuinigingen

Met nog eens drie procent minder geld zakt de kwaliteit door de bodem, vreest Erends. Nadrukkelijk: ‘Ik ben geen klager. Ik heb de afgelopen jaren nooit geklaagd over alle bezuinigingen. Maar ik heb nu het idee dat de grens is bereikt. Wij hebben woningen voor mensen met ernstige beperkingen en autisme, waar één personeelslid ’s morgens zes bewoners moet klaarmaken voor de dagbesteding. Ik vind dat eigenlijk beschamend.’ De gehandicaptensector heeft al een ‘behoorlijke stapel bezuinigingen’ verwerkt, zegt Gertrude van den Brink, bestuursvoorzitter van Middin en bestuurslid van Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN). ‘Door het niet meer toelaten van lagere zzp’s ontstonden lege plekken en hebben wij locaties moeten sluiten. Er is minder geld voor het vervoer van woon- naar werkvoorzieningen, waardoor mensen dichterbij huis een werkplek moeten vinden. De keuzemogelijkheden voor cliënten zijn daardoor afgenomen. Op de taken die naar gemeenten zijn gegaan is ook flink bezuinigd, terwijl de administratieve lasten stegen. Zorgkantoren doen er nog een schepje bovenop met de tariefkorting.’

Ziekteverzuim

Verdere bezuinigingen raken direct aan de zorg, zeggen de bestuurders. Middin heeft in de voorgaande bezuinigingsrondes het management gehalveerd en zoveel mogelijk processen gedigitaliseerd. ‘Maar op een gegeven moment ontkom je niet aan bezuinigen op het primaire proces’, zegt Van den Brink. Er werken vijfhonderd minder mensen bij Middin dan vijf jaar geleden. ‘We hebben nu soms groepen van negen cliënten in de dagbesteding in plaats van zes. Met hulp van coaches hebben we de werkprocessen efficiënter ingericht. Het is nu “te doen”, maar ik zie plekken in onze organisatie waarvan ik denk: het gaat nèt. Nog zuiniger zou ik echt niet verantwoord vinden.’ Ook De Hartekamp Groep heeft in de afgelopen jaren ‘het mes in de overhead gezet’, vertelt bestuursvoorzitter Jan Bauer. ‘We hebben het management fors uitgedund, kantoren afgestoten, vestigingen gesloten. Onze overhead is ruim 11 procent, dat vind ik heel acceptabel.’ Hij is bezorgd over het effect van de bezuinigingen op het personeel. Na jaren van daling is het ziekteverzuim in de gehandicaptenzorg toegenomen: van 5 procent in 2014 naar 5,5 procent in 2015. Bij De Hartekamp Groep steeg het van ruim 5 naar bijna 8 procent.

Vergrijzing

Uit medewerkersonderzoek blijkt dat de bevlogenheid binnen De Hartekamp Groep afneemt. Bauer: ‘Het gaat medewerkers aan het hart dat de zorg voor mensen met een beperking steeds zwaarder onder druk staat. Ik ben bang dat zij gaan afhaken als er geen einde komt aan het bezuinigen.’ De werkdruk is toegenomen, ziet Van den Brink. ‘Mensen in de Wlz hebben zonder uitzondering complexe problematiek. Laatst zei een medewerker: “Vroeger had je ook altijd nog wat makkelijke mensen ertussen, nu niet meer.”' Er is nog een trend op personeelsgebied die bestuurders verontrust: vergrijzing. In de afgelopen jaren van krimp zijn nauwelijks jonge medewerkers aangenomen. De gemiddelde leeftijd in de sector is met een jaar gestegen. ‘Dat is heel ernstig’, zegt Erends. ‘Wij verliezen jonge mensen die we over een jaar of zes hard nodig hebben. Wie gaat er straks zorgen voor moeilijke cliënten?’ Onder meer voor de VIC is regelmatige aanwas van jonge medewerkers essentieel. ‘Begeleiders houden dit een jaar of zeven, acht vol, daarna zijn nieuwe mensen nodig met frisse energie.’
En juist voor de zwaarste zorg ontstaan bij ’s Heeren Loo nu al tekorten. Jongeren gaan na hun opleiding liever werken bij een uitzendbureau dan bij een zorgorganisatie. ‘Wij betalen niet goed en kunnen geen volledig contract bieden. We stellen jonge mensen teleur’, constateert Erends. ‘Daar gaan we veel last van krijgen, is mijn inschatting.’

Vrijheidsbeperking

Wat zou een extra bezuiniging van drie procent op korte termijn betekenen? ‘Dat er een heleboel zorgpersoneel uit moet’, zegt Erends. ‘Dat er ’s avonds niet twee medewerkers zijn op een woning, maar één. Of je kunt mensen minder verschonen. Het trieste is: de begroting van een instelling krijg je altijd wel rond. Maar de prijs betalen de cliënten en het personeel.’ 
Bij de Hartekamp Groep komt de regionale crisis- en observatievoorziening in de gevarenzone. Bauer: ‘Cliënten in crisis verblijven daar maximaal twee keer zes weken, waarna ze hopelijk gestabiliseerd terugkeren naar hun woning. Dat is een dure voorziening waar geld bij moet. Als de bezuiniging doorgaat, moeten wij overwegen die te sluiten.’ Minder personeel kan ertoe leiden dat vrijheidsbeperking weer toeneemt, waarschuwt Van den Brink. ‘Juist bij de zware doelgroep, die nu al moeilijk te financieren is, hebben we de afgelopen jaren veel bereikt in het afbouwen van vrijheidsbeperking. Dat kan alleen dankzij voldoende, gekwalificeerd personeel.’ Het kabinet veronderstelt dat familieleden en vrijwilligers wel meer taken op zich kunnen nemen. ‘s Heeren Loo besprak met de cliëntenraden hoe zij familie kon mobiliseren. Dat viel niet in goede aarde, vertelt Erends. ‘Mensen hebben jarenlang 24 uur per dag gezorgd voor hun familielid, tot ze het niet meer aankonden. Ze doen nog altijd verschrikkelijk veel. Men voelt zich geschoffeerd als je zegt: u zult nog wat meer moeten doen.’ Van den Brink: ‘Ik vind dat we al heel veel vragen van familie. Als je er nog meer druk op zet, ben ik bang dat mensen overbelast raken en afhaken.’ Ze heeft ook een inhoudelijk bezwaar: ‘Het is voor gehandicapte kinderen goed om op een gegeven moment ook keuzes te kunnen maken los van hun ouders.’

Eigen vermogens

Meer vrijwilligers kunnen het gat evenmin dichten, stellen de bestuurders. Bauer: ‘Wij hebben zevenhonderd vrijwilligers. Misschien kunnen sommigen nog een stapje harder lopen, maar ze doen al heel veel.’ Van den Brink: ‘Ik denk dat vrijwilligers vooral veel kunnen betekenen voor inclusie in de samenleving. Bijvoorbeeld samen pianospelen of leren koken. Die ontwikkeling is al gaande. Maar gehandicaptenzorg is wel echt een vak. Je kunt vrijwilligers niet vragen dat over te nemen, of op ze rekenen als onderdeel van de formatie. Cliënten hebben behoefte aan vaste gezichten en aan mensen die kunnen omgaan met hun talenten en beperkingen.’ Kunnen zorgaanbieders bezuinigingen niet opvangen uit hun reserves? De eigen vermogens in de gehandicaptenzorg bedragen gemiddeld 25 procent van de omzet. ‘Wij zouden daaruit drie maanden de salarissen kunnen betalen. Het lijkt veel, maar het is niets’, zegt Erends. ‘De reserve is voor ons een levensader om vakantiegeld te kunnen uitbetalen, de enorme betalingsachterstand van gemeenten op te vangen, en te kunnen investeren. Zonder reserve kun je niet lenen.’ De Hartekamp Groep heeft slechts 11 procent eigen vermogen. In 2014 kelderde de omzet doordat lage zzp’s niet meer werden toegelaten en toevallig veel cliënten overleden. Bauer: ‘We hebben onze reserve gebruikt om dat verlies op te vangen en daarnaast om de kwaliteit van onze huisvesting te verbeteren. Die was tien jaar geleden nog heel slecht.’

VN-verdrag

Het verbaast de bestuurders dat het kabinet meer maatwerk wil in de langdurige zorg, maar tegelijkertijd extra bezuinigingen overweegt. ‘In iedere sector geldt: maatwerk is duurder dan standaardproducten. Als je mensen met een beperking meer regie wilt geven, moet je niet verder bezuinigen’, zegt Van den Brink. Erends: ‘In de politiek wordt veel gepraat over een kwaliteitsagenda. We tekenen het VN-verdrag voor de rechten van mensen met een beperking. Maar de realiteit is dat als je drie procent weghaalt, je ons dwingt bezig te zijn met het ontslaan van personeel en het verschralen van roosters. Dan kun je beter zeggen: we laten die kwaliteitsagenda even zitten.’  De VGN vraagt nadrukkelijk aandacht voor de consequenties van het VN-verdrag, zegt bestuurslid Van den Brink. ‘Mensen hebben het recht op deelname aan de samenleving en betekenisvol werk. Dat vraagt om aangepaste ondersteuning.’ Ze is dan ook ‘heel blij’ dat staatssecretaris Van Rijn heeft beloofd de bezuiniging te heroverwegen. ‘Ik hoop dat Kamerleden daarbij ook enige druk uitoefenen. Ik denk dat nog meer bezuinigen maatschappelijk niet aanvaardbaar is.’