Grote verschillen in omgang met onvrijwillige zorg

Dat blijkt uit onderzoek van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ). De inspectie onderzocht hoe zorgaanbieders in de gehandicaptenzorg, in verpleeghuizen, en in de geestelijke gezondheidszorg in 2022 en 2023 gedwongen zorg toepasten. In de Wet zorg en dwang (Wzd) staat hoe zorgaanbieders in de gehandicaptenzorg met dwang in de zorg om moeten gaan. 

Wat gaat er goed?

Uit het onderzoek bleek dat er in de gehandicaptensector vaak persoonsgerichte zorg wordt geleverd en dat organisaties vaak werken volgens de Wzd. 

Voldoende persoonsgerichte zorg
Goede persoonsgerichte zorg is de basis om zorgvuldig met de Wzd om te gaan. Binnen de gehandicaptenzorg wordt goede persoonsgerichte zorg ook wel ‘stap 0 van het stappenplan genoemd’. Het IGJ rapporteert dat er in 89% van de bezoekrapporten sprake is van voldoende persoonsgerichte zorg. Belangrijke aspecten van persoonsgerichte zorg zijn dat zorgverleners de cliënt kennen en weten wat de cliënt belangrijk vindt. De zorgbehoefte van cliënten staat centraal, cliënten hebben zelf de regie en de zorgverlener ondersteunt hen hierbij. 

Werken volgens de Wzd
Uit meerdere bezoeken blijkt dat zorgaanbieders inmiddels gewend zijn om te werken volgens de Wzd. Er liggen goede stappenplannen die zorgaanbieders op tijd evalueren. Hiermee dwingen zorgaanbieders zichzelf om kritisch te blijven kijken naar gedwongen zorg. Ook bouwen zorgaanbieders kennis en ervaring op door de inzet van de Wzd-functionaris. Zorgverleners hebben de risico’s ook goed in beeld en vastgelegd in de cliëntendossiers. Zorgverleners maken samen met een GZ-psycholoog, de cliënt en cliëntvertegenwoordiger afwegingen tussen risico’s en de eigen regie van de cliënt. Gedwongen zorg wordt daarbij zoveel mogelijk voorkomen. 

Wat kan nog beter?

Bewustwording over onvrijwillige zorg
In 62% van de rapporten moesten er verbeteringen plaatsvinden in de uitvoering van de Wzd. Bij bewustwording gaat het om het herkennen van gedwongen zorg of vormen van vrijheidsbeperking. Een voorbeeld is het gebruik van vergaande (ongeschreven) huisregels, zoals dat cliënten ’s nachts niet in de woonkamer mogen komen of dat ze hun telefoon moeten inleveren. Verzet hiertegen is er niet altijd omdat cliënten dit vaak als ‘normaal’ beschouwen. Het gaat ook over het herkennen van vormen van zorg waartegen cliënten zich niet actief verzetten, maar waarvoor wel het stappenplan doorlopen moet worden. 

Opvolgen eisen kwalitatieve gegevens
De inspectie bekeek ook de kwalitatieve analyses Wzd van de 19 bezochte zorgaanbieders. Wat opvalt, zijn de grote inhoudelijke verschillen tussen de analyses. In de regeling Wzd staan de eisen waaraan de analyses moeten voldoen. Stijgingen of dalingen van de toepassing van onvrijwillige zorg ten opzichte van de vorige analyse moeten bijvoorbeeld in de analyse staan, en een toelichting op de verschillen. Deze eisen worden niet altijd goed gevolgd. Wij zagen wel een aantal goede analyses, waarin bijvoorbeeld concrete acties staan om onvrijwillige zorg duurzaam en zorgvuldig af te bouwen.

Bekendheid en toegankelijkheid cliëntenvertrouwenspersoon
Cliënten en cliëntvertegenwoordigers zijn niet altijd goed op de hoogte van het bestaan van de cliëntenvertrouwenspersoon en de klachtroute. Zo moest het Landelijk Meldpunt Zorg aan 52% van de Wzd-melders uitleggen hoe ze meer informatie konden vinden over de cliëntvertrouwenspersoon of de klachtroute. De cliëntvertrouwenspersoon krijgt niet alleen bekendheid door informatie op internet of door een foto op te hangen op een locatie. Een pro-actievere rol is noodzakelijk bij zorgverleners in de samenwerking met de cliëntvertrouwenspersoon. De zorgaanbieder moet de cliënt eerder wijzen op de aanwezigheid van de cliëntvertrouwenspersoon.

Algehele kwaliteit van zorg
Zowel uit de bezoeken als uit de meldingen zag IGJ dat problemen rondom de Wzd vaak samenhangen met problemen die invloed hebben op kwaliteit van zorg, zoals ondeskundige zorgverleners, een onveilige werksfeer of te weinig sturing. Bij bijna de helft van de meldingen over zorgaanbieders ging het over meer dan alleen de Wzd.

Kennis bij uitzendkrachten en zzp'ers
Tijdelijke medewerkers kennen cliënten onvoldoende, blijkt uit het rapport. Ze hebben dan bijvoorbeeld geen toegang tot het cliëntendossier. Of ze kennen het zorg- en signaleringsplan van de cliënt niet goed genoeg. Daarnaast krijgen ze onvoldoende informatie over de cliënt voordat ze aan een dienst beginnen. Het viel ook op dat ze niet altijd voldoende geschoold zijn op het gebied van de-escalatietechnieken en de Wzd. 

Fysieke fixatie en persoonlijk fixatieplan
Zorgaanbieders wogen niet altijd de risico’s af voordat ze het besluit nemen om fysieke fixaties toe te passen. Er wordt bijvoorbeeld niet altijd een arts betrokken, terwijl dit wel moet. Risico’s kunnen lichamelijk zijn zoals hartklachten en zwaarlijvigheid, maar ook geestelijk. Zo hebben sommige cliënten vanuit hun belaste verleden veel moeite met fixatie. Er moet goed worden gekeken naar hoe fixatie het beste kan plaatsvinden. Hierbij moeten de zorgverleners de cliënt zélf betrekken. Ook moet deze informatie voor alle zorgverleners terug te lezen zijn in het dossier van de cliënt. 

Adviezen voor zorgaanbieders

IGJ geeft ook enkele adviezen waar zorgaanbieders mee aan de slag kunnen:

• Maak per cliënt steeds een afweging of en welke vrijheidsbeperkende maatregelen nodig zijn, en hoelang die echt nodig zijn.
• Organiseer verdiepende scholing, ook voor zzp’ers en uitzendkrachten.
• Zorg ervoor dat duidelijk is wie de cliëntvertrouwenspersoon is en hoe diegene te bereiken is.
• Als er toch gedwongen zorg toegepast moet worden, blijf dit dan zowel vooraf als achteraf goed registreren zodat er ook gesignaleerd en geleerd kan worden.
• Betrek ook de cliëntenraad bij het analyseren van gedwongen zorg.

De inspectie blijft de komende tijd extra kijken naar gedwongen zorg en gebruikt daarbij een nieuwe toezichtstrategie: Gedwongen zorg: terughoudend en zorgvuldig. 

Meer informatie is te lezen via de website van IGJ, alsmede het onderzoeksrapport en een samenvatting van de bevindingen specifiek voor de gehandicaptensector.