Structurele tekorten op de arbeidsmarkt maken andere taakverdeling noodzakelijk

Terug in de tijd: ‘Opleiden voor de WW’

Even terug in de tijd. Het is 1981 en als kersverse HBO-V studenten zitten we op onze eerste collegedag wat onwennig bij elkaar. De directeur doet in zijn welkomstboodschap twee voorspellingen die ik altijd zal onthouden:

• ‘Het jachtseizoen is geopend’ (de groep eerstejaars bestond uit honderd vrouwen en tien mannen) en
• ‘Jullie worden opgeleid voor de WW’.

Beide voorspellingen komen bijna voor iedereen in de zaal uit. Uit privacy-overwegingen kan ik over die jachtpartijen uit de vorige eeuw geen mededelingen doen, zoals u ongetwijfeld zult begrijpen. 

De aanpak van toen

De oliecrisis in 1979 veroorzaakte een heftige economische crisis, gevolgd door heftige maatregelen om die crisis te bestrijden. De werkloosheid verdubbelde in korte tijd tot bijna elf procent en de hypotheekrente steeg naar ruim tien procent. Door onder meer loonmatiging en arbeidstijdverkorting werden de problemen aangepakt, waarbij werkgevers- en werknemersorganisaties elkaar vonden in het Akkoord van Wassenaar uit 1982.

Nu: tekort aan verzorgenden, begeleiders en avg’s

Een overschot aan verpleegkundigen, wie droomt daar nu niet van? We bevinden ons immers in een periode waarin niet alleen een tekort is aan verzorgenden, verpleegkundigen, maar ook aan bijvoorbeeld begeleiders en artsen verstandelijk gehandicapten.

Bekende remedie schiet tekort

De zorg heeft, zo wordt beweerd, aan aantrekkingskracht verloren. Door werkdruk, lage salarissen, vergroot de uitstroom en verkleint de instroom. De voor de hand liggende remedie is die problemen aanpakken. Of het alleen daarmee goed komt, valt zeer te betwijfelen. 

Dubbele vergrijzing zet zorgplicht onder druk

Demografisch gezien gaan we namelijk bijzondere decennia tegemoet. We krijgen te maken met dubbele vergrijzing. De groep ouderen wordt groter dan ooit, en de gemiddelde leeftijd stijgt. Met als gevolg dat in kwantitatieve zin er langdurig een capaciteitstekort aan arbeidskrachten ontstaat. Op alle fronten, ook binnen onze sector. Een bijkomend gevolg is dat de zorgplicht voor cliënten door zorgaanbieders minder wordt snel aanvaard. De mate van beschikbaarheid van medewerkers is nu al vaak bepalend voor het aantal cliënten dat ‘in zorg genomen wordt’, dan wel voor het type zorgvraag wat te behappen valt.

De focus is teveel gericht op de korte termijn

Er komt dus nogal wat op ons af. Desondanks signaleer ik her en der ontkenning dan wel verdringing van de effecten van die (komende) arbeidsmarktkrapte. En is de focus uitsluitend gericht op de korte termijn, op ‘binden en boeien’. Natuurlijk is en blijft dat van belang, goed werkgeverschap kan het verschil maken. Toch, het grootste vraagstuk is hoe we ons als hele samenleving gaan verhouden tot die structurele tekorten, die overigens door de corona-pandemie versneld voelbaar zijn geworden.

Met technologie alleen lossen we het probleem niet op

Wat moet er gebeuren? Grootschalig inzetten van technologie, big data en kunstmatige intelligentie staat buiten kijf. Of we het probleem alleen daarmee oplossen? Nee. Omdat bijvoorbeeld kunstmatige intelligentie bestaat uit intelligentie en niet uit bewustzijn, en dus nog onvoldoende kan inspelen op het vermijden van risicovol en onvoorspelbaar gedrag.

Andere taakverdeling cliënten, naasten en professionals

Daarom moeten vooraleerst de verwachtingen van cliënten, hun naasten en de samenleving als geheel bijgesteld worden. We kunnen niet blijven doen wat we gewend zijn om te doen. Het vraagt (ook) sociale innovaties gericht op het verschuiven van verantwoordelijkheden en taakverdeling tussen formele en informele zorg. Met andere woorden, ‘zorgen voor’ wordt noodgedwongen meer dan ooit een zaak van cliënten en hun naasten zelf met een professional op de achtergrond.

Verantwoordelijkheid delen

Dit vraagt om een collectieve, maatschappelijke bewustwording. Belangrijk om te beseffen, is dat eveneens van professionals een andere werkwijze gevraagd wordt. Eentje die zich richt op het delen van verantwoordelijkheden met cliënten en naasten, het loslaten van oude patronen. Meer risico’s aanvaarden dan we gewend zijn. Veel heilige huisjes komen ter discussie te staan en dat is geen zacht eitje.

Politieke partijen moeten verder kijken dan vier jaar

Het vraagt ook dat alle politieke partijen deze structurele arbeidsmarktkrapte erkennen en ernaar handelen. En niet alleen roepen om hogere salariëring en verbetering van de werkomstandigheden. Verder kijken dan de maximale vier jaar van één kabinet en de omvang van het eigen electoraat (verkiezingen!) is geen keuze, maar inmiddels bittere noodzaak. En hanteer het principe: wat aan wettelijke eisen niet uit te voeren is, ook niet invoeren.

Ook zorgaanbieders moeten ommezwaai maken

Natuurlijk, zelf moeten we ook mee. Welke ommezwaai moeten we als zorgaanbieders maken? Hoe kunnen we cliënten, informele zorg en naasten zo goed mogelijk ondersteunen in die herverdeling van taken en verantwoordelijkheden? En hoe kunnen we onze zorgmedewerkers rugdekking geven als het moeilijk wordt?

VGN richt commissie op, RVS doet appèl

Om antwoord te geven op deze en nog veel andere vragen, wordt binnenkort binnen de VGN een commissie samengesteld die zich op dit immense vraagstuk gaat richten. Eveneens verschijnt komend voorjaar een advies van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving met een appèl om met elkaar de discussie aan te gaan over hoe de samenwerking tussen in- en formele zorg verbeterd kan worden en wat daar voor nodig is.

Heilige huisje mogen omver

Komt het goed? Vast wel. Mits we met elkaar snel aan de bak gaan en bereid zijn heilige huisjes omver te werpen.

Informatie

Ageeth Ouwehand is lid van de raad van bestuur ’s Heeren Loo en lid van de  Raad voor Volksgezondheid & Samenleving.