Paula van Driesten (ZonMw): ‘Tacit knowledge (impliciete kennis) speelt een cruciale rol in de zorg’

Doorgronden van gedrag is de grootste uitdaging

Wanneer je denkt aan de toekomst van de zorg, komt technologie vaak eerste op. Maar al snel besef je dat de sleutel niet alleen bij nieuwe innovaties ligt, maar vooral in de manier waarop we het gedrag van mensen met een beperking begrijpen. Het kunnen doorgronden van dat gedrag is misschien wel de grootste uitdaging in de zorg. Zonder begrip van iemands gedrag, wordt zorg leveren enorm ingewikkeld, en kost het veel tijd en energie. Tijd die steeds schaarser wordt, zeker met het huidige personeelstekort. Daarom geloof ik dat de toekomst van de zorg vooral moet draaien om het implementeren van kennis: kennis over het gedrag van de ander, kennis van wat hen beweegt, en het ontwikkelen van de juiste ervaring om hen te ondersteunen.

Nora wil niet in de taxi

Een situatie die ik recent meemaakte, laat dit goed zien. Mijn collega vroeg me om te helpen bij de begeleiding van Nora. Het lukte haar niet om Nora in beweging te krijgen en in de taxi te laten stappen. De taxi was inmiddels vertrokken om de andere cliënten naar huis te brengen. De collega legde uit wat ze al geprobeerd had, maar omdat anderen ook om haar aandacht vroegen, was het niet gelukt. 

Geduld en observatie

Nora zat in de chillruimte, opgesloten in haar eigen wereld. Haar lichaam was gespannen, haar hoofd naar beneden, en ze zat op een stoel. Wat volgde vroeg geduld en observatie. Ik ging net wat lager zitten, zodat ik oogcontact kon maken. Ik vertraagde en probeerde de tijd en wat ik zou willen bereiken los te laten. Ze keek me af en toe aan, met van die doordringende ogen. Ze zei wat zinnen die moeilijk te verstaan waren, maar wel heel lief klonken. Het duurde drie kwartier voordat ze ging staan. In de tussentijd zong ik een verwijsliedje voor de taxi en keek ik of ze in beweging wilde komen. Ik gaf haar niet te veel verbale informatie en probeerde de situatie voorspelbaar te houden. Langzaamaan lukte het haar om, met hulp van mij, een been op de grond te zetten en de andere ook. Na nog even wachten lukte het om te gaan staan. Uiteindelijk stapte ze de taxi in, die inmiddels weer was teruggekomen.

Tacit knowledge

Deze ervaring maakte mij duidelijk dat de begeleiding van iemand als Nora veel vaardigheden vraagt, zoals: inzetten van ondersteunde communicatie, inzet van contactprincipes, kennis over senorische informatieverwerking en onderliggende diagnoses maar ook tacit knowledge. Dat is de impliciete, vaak moeilijk te verwoorden kennis die we alleen verwerven door ervaring en reflectie. Het is kennis die je niet altijd in boeken vindt, maar die je wel dagelijks nodig hebt om echt contact te maken en iemand goed te begrijpen.

Kennis die je ontwikkelt door ervaring en persoonlijke betrokkenheid

Tacit knowledge, ofwel impliciete kennis, speelt een cruciale rol in de zorg. Het is kennis die je ontwikkelt door ervaring en persoonlijke betrokkenheid, die je vaak niet in woorden kunt uitleggen, maar die wel essentieel is om het gedrag van iemand te begrijpen en daarop in te spelen. Het gaat niet alleen om het technische aspect van zorg, maar vooral om het menselijke aspect: het voelen, zien en begrijpen van de onderliggende behoeften van een persoon. Het begeleiden van Nora vraagt vaardigheden van de omgeving. Naasten bezitten vaak nog meer van deze kennis doordat zij al heel lang iemands naaste zijn en veel ervaring hebben opgedaan.

Ervaringen met mijn zoon Tycho: ‘We leerden klein te kijken’

Als moeder van een zoon (Tycho) met meervoudige beperkingen heb ik meerdere keren te maken gehad met onverklaarbaar gedrag en moesten we als ouders op zoek naar mogelijke oorzaken. Het zoeken en omgaan met nog niet te duiden gedrag gaf dikwijls een machteloos gevoel. Toen Tycho klein was, hadden we ons gelukkig laten scholen als ouders in contact gericht spelen en leren. We leerden klein te kijken en ons te verplaatsen in zijn wereld en vanuit daar contact te maken. Deze kennis heeft ons een basishouding gegeven waar we zijn hele opvoeding op konden terugvallen. 

Begeleiding wordt ‘makkelijker’

Investeren in medewerkers en naasten in de zorg mag gericht zijn op het investeren in en delen van gezamenlijke kennis. Investeer in de mensen rondom een persoon met een beperking met een nadruk op het samen leren met ouders en broers, zussen om kennis te vergroten. Kennis gebaseerd op menselijke waarden. Zodat gedrag sneller en beter begrepen wordt en daardoor de begeleiding van mensen die afhankelijk van ons zijn ‘makkelijker’ wordt, wat de kwaliteit van leven weer ten goede komt. De toekomst van de zorg ligt wat mij betreft dus bij de implementatie van de vele kennis die al verzameld is en in mensen hun hoofd zit, en het verder ontwikkelen van de inzet van Tacit Knowledge. 

Onderzoek naar tacit knowledge door Amsterdam UMC

In het Amsterdam UMC is onderzoek gedaan naar tacit knowledge. Dit onderzoek biedt ons waardevolle inzichten in hoe we impliciete kennis kunnen gebruiken en doorgeven binnen de zorg voor mensen met ernstige en meervoudige beperkingen. 

Informatie

• Wil je meer lezen over tacit knowledge? Bekijk dan het Tacit Knowledge Magazine van Amsterdam UMC.
• Paula van Driesten is coördinator Dagbesteding bij een instelling voor kinderen, jongeren en volwassenen met een verstandelijke en lichamelijke beperking. Daarnaast is ze zorgfotograaf, studeert ze orthopedagogiek en is ze moeder van (de overleden) Tycho die een meervoudige beperking had. Tot slot is ze lid van de programmacommissie en de klankbordgroep van het ZonMw-programma Gewoon Bijzonder.