‘Wij willen zelf ook beter omgaan met spanningen’

‘Weten jullie nog waarom we vorige keer naar liedjes hebben geluisterd?’, vragen de de-escalatietrainers Hans van Stam en Hanneke van Vloten aan de vier cliënten van Bartiméus met een visuele en een licht verstandelijke beperking. ‘Omdat zo’n liedje kan helpen als je eens een vervelende bui hebt. Je wordt er vrolijk, blij of rustig van. Het helpt je er weer bovenop.’

We zitten rond de tafel in de huiskamer, de bewoners van de woongroep krijgen een de-escalatietraining. De training is onder andere bedoeld om meer zicht te krijgen op je eigen emoties én op die van anderen, zodat je beter kunt voorkomen dat onvrede escaleert. De deelnemers zijn Froukje Roode (54) René Haasnoot (60) Betty Holman (58) en Dick Bardelmeier (55), alle vier huisgenoten van elkaar. De training is binnen Bartiméus ontwikkeld vóór en door bewoners, op het initiatief van de bewoners zélf.
Hans van Stam: ‘Oorspronkelijk is de de-escalatietraining gemaakt voor begeleiders van Bartiméus, om beter om te gaan met moeilijk leesbaar gedrag. Maar onze bewoners zeiden: Wij willen ook beter omgaan met spanningen. Toen zijn we de training gaan aanpassen. Dat hebben we samen met de cliënten gedaan. Het is een gezamenlijk project.’

Ervaringen

Om de inhoud goed aan te passen aan de behoeften, vroegen de trainers destijds aan de visueel beperkte cliënten waarom zo’n training volgens hen zinvol is. Van Stam: ‘Ze antwoordden dat ze soms pas laat in de gaten hebben dat iemand boos is. Zodra ze het wel doorhebben, is niet altijd duidelijk of het op hen gericht is. Ze voelen zich dan onveilig, bijvoorbeeld op straat. Waarom schelden deze jongens? Komen ze dichterbij? Ook voelen ze dreiging als ze – bijvoorbeeld thuis of op het werk – na een uitbarsting niets meer horen. Misschien is de persoon nog in de ruimte, misschien is hij vertrokken. Op basis van hun ervaringen hebben we de training samen invulling gegeven.’

Emoties kleuren de interpretatie van een stemgeluid én versterken elkaar. Daarom is er veel aandacht voor de emoties bij cliënten zelf. Hans van Stam: ‘We bespreken met elkaar wat emoties en spanningen zijn, en hoe ze ontstaan. Wat doen ze in je lijf, waar voel je het? Hoe ga je om met spanning? Misschien is het verstandig om te benoemen wat je voelt, of om even weg te lopen. We doen tijdens de training rollenspelen en oefeningen. Daar horen ook fysieke oefeningen bij. Bijvoorbeeld: iemand pakt onverwacht jouw hand of arm vast. Wil diegene jou helpen? Of is hij boos op je? En hoe kom je weer los?’

Muziek

De training Let us keep it safe bestaat uit vier sessies van maximaal twee uur, elke maand één. Ze vinden meestal plaats in een groep van ongeveer zes huisgenoten, veilig in hun eigen keuken of woonkamer. Het niveau wordt aangepast aan dat van de woongroep. De training heeft niet als doel om onderlinge irritaties op te lossen. Hans van Stam: ‘En mocht zo’n irritatie wel ter sprake komen, dan buigen we het om naar een situatie buitenshuis.’ Vandaag begint de training met muziek. We luisteren naar een liedje waar iedereen vrolijk van wordt: Skik, met het nummer: Op fietse. De vier huisgenoten zingen en deinen zachtjes mee: Wie döt mie wat, wie döt mie wat, wie döt mie wat vandage, onder tafel dansen de schoenpunten mee op de maat. Froukje is gecharmeerd van het Drents accent, volgens Dick is het een Twents accent. De discussie erover duurt maar kort, want we luisteren al weer naar het volgende nummer. We gaan kriskras door alle muziekstijlen heen: Leonard Cohen zingt Take this waltz. ‘Ja’, zegt Betty beslist. ‘Als ik dit hoor, dan denk ik: hé dat lijkt wel muziek waar je rustig van wordt.’ René kent Leonard Cohen goed, hij noemt een aantal nummers en vermeldt achteloos het jaartal waarin ze zijn uitgebracht: Suzanne 1967, The Partisan 1969.

In de bus

We gaan naar het volgende thema: mopperen. ‘Hoe weet je dat iemand een slecht humeur heeft?’ vraagt Hanneke. ‘Nou ja’, antwoordt Froukje, ‘je hoort het wel eens bij bepaalde huisgenoten.’ ‘Of op het werk’, stuurt Hans van Stam bij; voor gevoeligheden binnen de groep is deze training niet bedoeld.

Er staat een rollenspel op het programma, in het midden van de woonkamer worden de stoelen twee aan twee geplaatst alsof het een bus is, met voorin één stoel voor de buschauffeur. ‘Straks gaat er iets gebeuren’, bereidt Hans de cursisten alvast voor. ‘Maar onthoud: het is niet echt, maar een rollenspel. Begrepen?’ De cursisten kiezen samen een reisdoel: DierenPark Amersfoort. Trainer Hans bestuurt de bus. ‘We zijn er’, zegt hij opgewekt. Maar dan begint trainer Hanneke te huilen: ‘Ik wil naar huis.’ René wordt al snel ongeduldig: ‘Dat kan niet.’ Froukje slaat een arm om haar heen: ‘Je hoeft niet bang te zijn voor de wilde dieren.’

We evalueren in de zitkamer. ‘Als iemand moppert, is hij vaak al gespannen vanwege iets anders’, legt Hans uit. ‘Hij denkt bijvoorbeeld: ‘Zie je wel! Dit lukt óók al niet zoals ik graag wil.’ Dick heeft wel eens meegemaakt dat iemand met kopjes en stoelen ging gooien, Hans benadrukt dat veiligheid in zo’n geval het belangrijkst is. ‘Ga dan naar de begeleiding’, adviseert hij. ‘Zeker als je niet goed ziet. Je weet nooit of zo’n kopje op jouw hoofd terecht komt. Zorg altijd dat je veilig bent.’

Luisteren naar mensen

Let us keep it safe wordt geprezen vanwege de betrokkenheid van cliënten (zie kader) Maar voor Bartiméus is samenwerking met cliënten heel normaal. Alex van Putten is voorlichter. ‘In onze visie is luisteren naar mensen een belangrijk element. Het is een vertrekpunt.’ Bartiméus houdt regelmatig gespreks-sessies met slechtziende en blinde cliënten: waar loop je tegenaan, welke emoties heb je erbij en wat heb je nodig om het te veranderen? Van Putten: ‘Dat zijn vaak diepgaande gesprekken, waarbij je ook luistert naar de vraag achter de vraag. Ook zitten we samen met cliënten om tafel voor brainstormsessies bij innovatieprojecten in ons Fablab. Daar is steeds de vraag: wat werkt voor jou.’

Van Putten kan talloze projecten noemen. Zoals het project Ziejewel, een digitaal programma voor de sociale interactie van basisschoolleerlingen met een visuele beperking. Het programma heeft in 2018 de stimuleringsprijs van de VGN ontvangen. En de virtuele geleidelijn, een app waarmee mensen met een visuele beperking in de toekomst zelfstandig hun weg kunnen vinden in openbare gebouwen. ‘En nog een mooie’, zegt Van Putten. ‘Een van onze bewoners vindt dat leveranciers te hard rijden op het terrein. Zij wil op bepaalde plekken groene lichtgevende verkeerspoppetjes plaatsen, die je ook ziet in de buurt van scholen en in kindvriendelijke wijken. Wij doen meteen iets met zo’n idee.’

Wasmachine stuk

Leo Koopman (47) zit in de cliëntenraad van Bartiméus, en is vanuit die positie nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling van de training Let us keep it safe. Hij vond het vooral belangrijk om invulling te geven aan de termen ‘begrip’ en ‘empathie’. ‘Als je weet waarom iemand uit zijn vel springt, dan kun je je beter in hem verplaatsen,’ zegt hij. De ontwikkelaars van de training betrokken Leo onder andere omdat hij van nature een prettige communicatiestijl heeft. ‘Als iemand boos wordt, ga ik troosten’, zegt hij. ‘Dan zeg ik: joh, maak je niet zo druk.’

Ook probeert hij mensen te kalmeren door af te leiden. Leo: ‘Ik zeg dan bijvoorbeeld dat de wasmachine stuk is. Of dat het buiten erg koud is.’ Leo is soms co-trainer op groepen. Ook speelde hij onlangs een belangrijke rol bij een kennisdag voor medewerkers van Bartiméus. Het thema was Let us keep it safe. Tijdens een rollenspel werd een ruzie nagebootst, eerst mét en daarna zonder blinddoek. Zo konden de medewerkers het verschil ervaren.

Leo: ‘Met een blinddoek om, waren ze bang als er ruzie was en ze hadden een knoop in hun maag. Ze begrijpen nu beter wat wij voelen.’ Zelf is hij zelden chagrijnig of geprikkeld. ‘Het gebeurt wel eens in een werkoverleg’, zegt hij. ‘Vooral als ik niet serieus wordt genomen. Ik kom daar later dan altijd op terug bij diegene. Dan zeg ik: ‘Joh, er is iets wat ik niet fijn vind.’ Het is belangrijk dat je op een goede manier mondig bent.’

Relax

Terug naar Froukje, Dick, Betty en René. We sluiten de dag af met een ontspanningsoefening, gewoon waar we zitten, comfortabel in de bank of in een gemakkelijke stoel. Hebben de cursisten ervaring met ontspanningsoefeningen? René heeft om rustig te worden wel eens bewogen op new age muziek, Froukje en Betty hebben yoga gedaan. Hans start de cd met ontspanningsoefeningen. ‘Oh jee’, zegt Dick, alsof hij aan het begin staat van een groot avontuur. Daar echoën al de eerste new age-tonen, klanken als laserstralen, klaar en ijl alsof ze hoog vanaf een bergtop komen, of juist diep vanuit de zee. Het zijn kristallen tonen, dun en fragiel, maar net zo goed sterk en onbreekbaar, we laten ons bewustzijn erop meevoeren naar ons diepste binnenste. Een vrouwenstem uit de speakers spreekt zalvend: ‘Sluit je ogen, en leg de handen op je buik.’ De vier cursisten mediteren vol overgave. Froukje met het hoofd schuin achterover op de rugleuning, Dick met de kin op de borst. ‘Span de benen, houd even vast en ontspan ze weer.’ De meditatie duurt een vol halfuur, nergens is in de groep één moment van concentratieverlies. Froukje is er bijna beduusd van, zo intens is de ervaring geweest. Dick heeft een wat nuchtere kijk op het proces. Hij gaapt en moet naar de wc. We evalueren: hoe hebben jullie de training ervaren. ‘Heel leerzaam’, zegt Froukje. ‘Vooral de laatste oefening.’ Ze gaat erover vertellen tegen haar moeder, die vindt dit vast heel interessant. Ook René zal erover gaan vertellen tegen zijn moeder. ‘Zij kan hier ook iets van leren’, zegt hij. ‘Al is ze 83.’

Prestatie

Cliënten hebben zelf de naam voor de training bedacht: Let us keep it safe. Een Engelse titel, vanwege een pitch in 2017 op het prestigieuze internationale ICEVI congres in Brugge, voor mensen met een visuele beperking. Ook daar hadden cliënten weer een centrale rol. Twee van hen hadden de pitch ingestudeerd in het Engels. De verhaal wekte belangstelling bij andere organisaties.

Aan het succes leek geen einde te komen, toen het project halverwege 2018 werd genomineerd voor de ESF Award, uitgereikt door Tamara van Ark, staatssecretaris het Sociale zaken en werkgelegenheid. Bartiméus eindigde op een gedeelde tweede plaats, een prachtige prestatie, en de jury stak nogmaals de loftrompet over de eerste anti-agressietraining vóór en dóór mensen met een visuele en verstandelijke beperking.

Foto's: Aleid Denier van der Gon