Overheid onder vuur
In de bundel De verhuizing van de verzorgingsstaat beschrijven de auteurs de hiaten tussen wat in overheidsbeleidsdocumenten over de grote decentralisaties in het sociale domein wordt beoogd (meer ‘nabijheid’ en een groter inzet van ‘informele zorg’) en wat er in hun zes onderzoeksettingen gebeurde. Voordat de empirische gegevens - voor een belangrijk deel opgehaald bij keukentafelgesprekken - aan bod komen, worden zes theoretische ‘zoeklichten’ geïntroduceerd, waarmee die gegevens worden beschenen en geïnterpreteerd. Het veruit meest gebruikte zoeklicht is het concept ‘huiselijke logica’, van de Franse sociologen Boltanski en Thévenot. Met behulp van dit concept nemen de auteurs de beleidsbeloften van een nabijer komende overheid stevig onder vuur.
Aan de hand van vele treffende, pijnlijke en soms ronduit beschamende passages betogen zij dat sociale professionals én hulpvragers door de decentralisaties op papier weliswaar meer speel- en onderhandelingsruimte lijken te hebben gekregen, maar dat in de praktijk vaak het tegenovergestelde het geval is.
Een van de belangrijkste boodschappen van het boek is dat de meeste hulpvragers die in het onderzoek participeerden niks bleken te kunnen met een beleidsfocus op zelfredzaamheid en een grotere inzet van hun netwerk. Wie een beroep op ‘formele hulp’ deed, had vrijwel altijd een netwerk dat al overbelast was of dat niet geschikt was om een beroep op te doen. Deze bevinding illustreert ondubbelzinnig dat individuele kwetsbaarheid in onze tijd gelijk staat aan sociale kwetsbaarheid. Zoals één van de onderzoekdeelnemers stelt: ‘Ik blijf een kwetsbaar mens met een kwetsbaar netwerk’.
Veel geïnterviewde professionals zien in dat zij de belofte van maatwerk en meer informele zorg niet kunnen waarmaken, en zij voelen zich door de decentralisaties kaltgestellt in hun professionaliteit. De meesten van hen voeren hun werkzaamheden uit onder stil verzet. De meest ingrijpende vorm hiervan is ‘cognitieve vlucht’: professionals die een onderscheid zijn gaan maken tussen zichzelf ‘als professional’ en ‘als mens’ - en zo moeilijke gevoelens over onzekerheid op afstand zetten. Deze manier van ‘politiek immuun’ worden heeft als functie overleven in een setting waarin je moet werken zoals je liever niet zou willen.
Het is mijns inziens een gemiste kans dat het boek geen kritische culturele analyse bevat. De auteurs formuleren hun kritiek vooral richting ‘beleid’, terwijl de uitgangspunten achter een nabije overheid, autonomie en eigen kracht de afgelopen decennia toch ook een stevige voedingsbodem hadden in onze samenleving. Als mensen die het meest kwetsbaar zijn daar de dupe van worden, is dat natuurlijk uitermate onwenselijk. Maar als we die onwenselijkheid vooral proberen op te lossen door naar ‘de overheid’ te wijzen, dan leggen we de verantwoordelijkheid voor een zorgzame samenleving wel erg centraal en ver weg.
Femianne Bredewold, Jan Willem Duyvendak, Thomas Kampen e.a., De verhuizing van de verzorgingsstaat, Hoe de overheid nabij komt. Van Gennep Amsterdam 2018. Prijs 22,50 euro. ISBN: 9789461644916
