‘Muziek maakt mensen gelijk’

Marretje de Graaf heeft zich klein gemaakt in haar rolstoel. Knieën opgetrokken, voeten op de zitting, armen om zich heen. En dan gebeurt het. Begeleiders Jessica Hamers-Houwer en Annemarie Klarenbeek gaan gehurkt naast haar zitten. Samen zingen ze ‘Marretje, wat fijn dat jij er bent.’ En Marretje vouwt zich letterlijk open. Haar armen en benen ontspannen, lachend kijkt ze rond. 

Welkom bij een van de lessen van ZOEM, die vandaag wordt gegeven bij Sherpa. ‘Als je van meerdere kanten wordt toegezongen, het liefst meerstemming, en als je dan ook nog je naam hoort, dan geeft dat een heel fijn gevoel’, vertelt GZ-psycholoog Adriënne van den Berg van Sherpa. Zij ontwikkelde samen met zelfstandig GZ-psycholoog Rita van Burgsteden, muziektherapeut Cinta Belderbos van Sherpa en Patrick Meuldijk, vakdocent muziek van Visio, de muziekmethode ZOEM voor begeleiders en leerkrachten die werken met mensen met een ernstig meervoudige beperking. De methode bestaat uit een muzieklessenserie, een observatielijst, een persoonlijk muziekplan en workshops. Vanaf maart 2017 is de methode landelijk beschikbaar.

Recht op leren

De eerste gedachten over ZOEM ontstonden een jaar of acht geleden. Van Burgsteden: ‘Ik hoorde op de radio een interview over de effecten van muziek op het welbevinden van baby's. En ik dacht: het wordt tijd dat er ook eens onderzoek wordt gedaan naar het belang van muziek voor mensen met ernstig meervoudige beperkingen. Met muziek raak je vaak precies de goede snaar en dan zien we leermogelijkheden. Dit bracht ons op het idee om een methode te ontwikkelen die begeleiders in de dagelijkse praktijk handvatten biedt. En waarbij muziektherapeuten en vakdocenten een ondersteunende rol spelen.’

Rond diezelfde tijd klopte Patrick Meuldijk aan bij de kenniskring gedragsdeskundigen, waar Van Burgsteden en Van den Berg in zitten. Hij had de methode BIM (Beleven in Muziek) gemaakt voor mensen met meervoudige beperkingen en die wilde hij verder ontwikkelen. En zo kwam het dat de drie samen met Belderbos aan de slag gingen. De kenniskringen gedragsdeskundigen en muziektherapeuten van het Landelijk Platform EMB vormden hun klankbord.

Playlist

Van den Berg: ‘De eerste vraag is dan natuurlijk: wát wil je mensen dan eigenlijk leren? Er is zo veel tussen stilte en alle muziekinstrumenten en muziekstijlen.’ Van Burgsteden: ‘We begonnen bij persoonlijke smaak. Hoe mooi zou het zijn als cliënten hun eigen playlist zouden kunnen samenstellen met hún kippenvelmuziek en als ze ook muziek zouden kunnen maken, misschien zelfs wel met uiteindelijk een voorstelling.’ 
Belderbos: ‘We zijn heel lang bezig geweest met het verzamelen van muziek, het weer schiften ervan en met het bedenken van wat er allemaal zou moeten gebeuren in de lessen. Zo kwamen we op onderdelen als horen en luisteren, instrumenten bespelen, klanken maken, muziek voelen en bewegen. Sommige onderdelen komen elke les terug, en eens in de vijf weken wisselen we van accent.’ 
Er werd een pilot gestart en vanaf de eerste dag sloeg de methode aan. Muziektherapeut Annelies Kraaij die de pilot mede uitvoert: ‘We werken bijvoorbeeld met een hapi drum, een soort klankschaal. Die zette ik bij een cliënt op schoot en zij trok hem meteen helemaal naar haar gezicht, zodat ze de trilling kon voelen bij haar mond en ze straalde. Door ZOEM ontdekten we dat ze van hoge harde geluiden houdt.’
En zo zijn er voorbeelden te over. Van mensen die zich in groepen vaak afwenden en tijdens de muziekles juist toenadering zoeken tot mensen die opgesloten zitten in zichzelf en zich via de muziek kunnen uiten. Harald van Rouwendaal is zo iemand. Als Kraaij tijdens de les op een schellenraam slaat - tik, tik, tik, tik – slaat hij het ritme stralend mee op het blad van zijn rolstoel. Eigenlijk wordt het ritme overal overgenomen. Sommige cliënten doen het met hun adem, anderen door naar voren en naar achteren te bewegen.

Lachen om kattenduet

‘Als we geraakt worden door dezelfde muziek, zijn we op dat moment gelijk’, vertelt Belderbos. ‘Vanuit de cognitie moeten we naar ons gevoel reizen om contact te maken met mensen met een ernstige meervoudige beperking. En muziek helpt daar enorm bij.’ Van Burgsteden: ‘En muziek geeft identiteit. Als je weet uit welk muzikaal nest iemand komt en welke muzieksmaak iemand zou kunnen hebben, bijvoorbeeld door bij de familie na te vragen welke muziek er in het gezin gedraaid of gespeeld werd, weet je iets over diegene, wat hij je in woorden niet kan vertellen.’
Belderbos: ‘Er was bijvoorbeeld een meisje dat niet hield van melancholieke muziek, een heel humorvol pubermeisje. Ik heb muziek gezocht die bij haar kon passen. En zo vond ik het kattenduet van Rossini. Toen ik dat draaide hadden we samen heel veel plezier. Het zoeken naar passende muziek en die samen beleven is ook goed voor onze eigen ontwikkeling.’ 
Vandaar dat ZOEM niet alleen bestaat uit lessen, maar ook uit een observatielijst en een persoonlijk muziekplan, waarin wordt beschreven van welke muziek iemand houdt en op welke manier die muziek een rol zou kunnen spelen in het dagelijks leven van die persoon. Van den Berg: ‘We kijken daarbij ook of we de link met de samenleving kunnen maken. Bijvoorbeeld door eens een concert te bezoeken. Die acties zijn weer vastgelegd in de lessenserie, zodat je zeker weet dat je er ook echt iets mee doet.’ 
Voorafgaand aan de lessenserie is er een workshop voor alle betrokkenen. Van den Berg: ‘Daar ervaren we samen wat muziek kan doen, we delen kippenvelmuziek en we doen een aantal oefeningen, zoals het versterken van elkaars geluid. Ook dat verbindt.’

Bijna helemaal stil

Die verbinding is ook te merken in de les, bij het onderdeel klank nabootsen. Hamers-Houwer en Klarenbeek luisteren naar de klanken die cliënten maken, en doen deze harder na en mee. Cliënten grijpen meteen naar de handen van begeleiders, of leggen hun hoofd tegen hun schouders. En als ze samen naar een klassiek muziekstuk luisteren, is het bijna helemaal stil, er klinkt geen onrustig geschreeuw of gedraai. 
Klarenbeek: ‘Deze lessen zijn heerlijk om te doen. Heel relaxed en bewust.’ Hamers-Houwer: ‘Bovendien is de methode praktisch. Je doet wat er in het boekje staat, de instrumenten staan klaar. Iedereen kan het, of je nou wel of geen ervaring met muziek hebt.’ En voor begeleiders die er toch onzeker over zijn, zijn er workshops waarin ze vertrouwd worden gemaakt met de methode.

Terug naar de les. Die wordt afgerond zoals die geopend werd: de begeleiders zingen iedere cliënt afzonderlijk toe. En dan – zomaar uit het niets – draait Jos Bontrop, een man die zich vaak afzijdig houdt zijn rolstoel om en neuriet een paar zinnen uit het lied mee.  

‘Eigenlijk wordt het ritme overal overgenomen. Sommige cliënten doen het met hun adem, anderen door naar voren en naar achteren te bewegen’

‘Hardere neurologie dan muziek bestaat niet’

Neuropsycholoog en musicus Gert-Jan de Haas is er glashelder over: de inzet van muziek in de begeleiding en ondersteuning van mensen met een beperking is volstrekt normaal. ‘We moeten heel snel weg bij de gedachte dat muziek een of ander bijproduct is, of een mysterie. Muziek werkt op hersenstamniveau, de diepste laag van het brein, en die diepste laag doet het, zo lang je leeft. Of je nu in coma ligt, een ernstige meervoudige beperking, of een lichamelijke beperking hebt.’
De werking op die diepste lagen heeft te maken met zogenoemde oscillatoren, bouwsteentjes die je een zetje geeft, die vervolgens gaan draaien en die weer pulsjes aan andere bouwsteentjes afgeven. Het zijn die oscillatoren die ervoor zorgen dat je gaat kauwen als je iets in je mond krijgt, of gaat meebewegen als je muziek met een puls hoort. Het brein is daarbij gericht op synchronisatie: receptoren zoeken net zo lang tot ze gelijk lopen met de puls van muziek.

Stemming

De Haas: ‘Die synchronisatie is essentieel. Dat merk je bijvoorbeeld als je in dezelfde pas loopt, dat geeft verbinding. Zo kunnen kunstenaars contact maken via muziek. Als je dat weet, kun je het ook omdraaien: je kunt mensen ermee helpen om meer geïntegreerd te bewegen en dat werkt op alle niveaus: motoriek, motivatie, emotie, stemmingen. Als je aan het wieltje motoriek draait, draai je ook aan het wieltje stemming. Die delen zijn neurologisch letterlijk aan elkaar verbonden.’
Het is volgens de Haas zeer verstandig om muziek elke dag in te zette in de ondersteuning van mensen: ‘als een soort muzikale prothese. Hardere neurologie dan muziek bestaat niet. Die wetenschap schept verplichtingen. We moeten hier iets mee.’

Dopamine

Die opvatting deelt hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder: ‘Zéker moeten we hier iets mee. Het is belachelijk dat muziek overal is wegbezuinigd. Muziek doet zo veel goeds voor mensen, ongeacht hun beperking, iedereen kan ervan genieten. Als je geniet van muziek maak je dopamine aan. Tenminste: als je naar muziek luistert waar je van houdt. Daarom is het zo belangrijk dat je bij mensen met een beperking een familieanamnese doet. Dat je vraagt naar de muzikale geschiedenis. Een andere eigenschap van muziek is dat het een aspect van verwachting in zich heeft. Als je een melodie hoort, en je neuriet mee en de muziek gaat de kant op die je verwacht, geeft dat een enorme prikkel aan je beloningssysteem. Dan wil je daar meer van. Muziek is geen medicijn, maar we zien wel allerlei gunstige effecten, van de emotieregulatie van mensen in detentie tot een toegenomen immuniteit van mensen met kanker die zingen in een oncologiekoor.’

De koning op je verjaardagsfeest

Een uitverkocht Ziggo Dome met de koning als eregast: zo vierde de Jostiband zijn vijftigste verjaardag. Het feest was een daverend succes. Er verschenen ruim duizend artikelen over, die miljoenen keren bekeken werden.
Persvoorlichter Jenna Baeten: ‘We zijn uitgegaan van het concept: je kan meer dan je denkt. Onze cliënten hadden een droom. En daar kan ik als woordvoerder wel van alles over vertellen, maar als het hun droom is, is het veel beter als zij dat zelf vertellen en doen. En dus deden leden van het orkest en andere cliënten van Ipse de Bruggen alles zelf: van het benaderen van de bekende artiesten, tot het bedenken van de decors en het te woord staan van journalisten. Medewerkers van Ipse de Bruggen ondersteunden erbij.’

Website vol tips, activiteiten en speellijst

Philadelphia gaat ervoor zorgen dat medewerkers en vrijwilligers muziek in kunnen zetten in de dagelijkse zorg voor onze cliënten. Wie ervaringen, activiteiten of een playlist zoekt, kan terecht op de philala.nl. Daar heeft Philadelphia een verzameling weetjes, voorbeelden en agenda-items aangelegd over de inzet van muziek in de ondersteuning van cliënten.

Communicatieondersteunende liedjes

Muziek is een essentieel onderdeel in Totale Communicatie, vinden ze bij Visio Onderwijs. Vandaar dat de organisatie in haar onderwijs aan leerlingen met (ernstig) meervoudige beperkingen gebruik maakt van liedjes die de communicatie ondersteunen. De tekst geeft inhoud aan het liedje maar de nadruk ligt op de herhaling van dezelfde melodie.

Magic flute en Candy Dulfer

Toen saxofonist Candy Dulfer voor het eerst iemand hoorde spelen op een magic flute, dacht ze: Wow, dit is een volwaardig instrument. De magic flute is een elektronisch instrument waar je in blaast, en waarbij je de hoogte van de noten bepaalt door je hoofd op en neer te bewegen. Ideaal voor mensen met een ernstige lichamelijke beperking. Dulfer sprak het zo aan dat ze met een aantal muzikanten van de stichting My Breath My Music een concert gaf.

Twintig jaar Papageno

In 2017 is het alweer twintig jaar geleden dat Aaltje en Jaap van Zweden de stichting Papageno oprichtten, waarin ze muziek inzetten om kinderen met autisme te helpen. Inmiddels is de stichting uitgebreid met bijvoorbeeld kunsteducatie voor het speciaal onderwijs, en het Papageno Huis, waar jongvolwassenen met autisme leren zelfstandig te wonen.

United by Music

Op 18 november gaf United by Music een jubileumconcert ter gelegenheid van het tienjarig bestaan. De oorsprong van dit gezelschap, dat meerdere artiesten onder zijn hoede heeft, ligt in de Carante Groep. De All Star Band trad driehonderd maal op, met als hoogtepunt een optreden voor 15.000 mensen, op een bluesfestival in Portand, USA.