Handvatten om te handelen

‘Ik denk dat het mensen zijn die vooral van dag naar dag leven’, zegt Marije Pot, persoonlijk begeleider bij Cordaan, in het onderzoek naar LifeWise. ‘Ze denken vandaag: hoe kom ik morgen aan mijn eten. Of hoe heb ik morgen geld? Of: ik kan niet bellen of naar mijn afspraak, hoe kom ik daar? Ik denk dat die mensen heel veel stress hebben. Dat ze daardoor ook sowieso een stuk minder presteren. En mijn ervaring is als je een bepaalde rust brengt in hun leven, ze veel meer aan kunnen en dat het hoofd wat leger is. Dat is het perspectief wat we ze kunnen bieden.’
Vaak wil iemand met een licht verstandelijke beperking (lvb) heel graag gewoon meedoen. Binnen Middin (Den Haag Rotterdam) en Cordaan (Amsterdam) zijn er daarom teams die zich speciaal richten op mensen met een licht verstandelijke beperking en allerlei bijkomende problemen die het leven van de cliënt én de ondersteuning ingewikkeld maken. Die ondersteuning wordt gegeven binnen wooninstellingen, maar ook ambulant bij de cliënt thuis bijvoorbeeld.

Methodisch kader

Het begeleiden van mensen met LVB en complexe problematiek is een vak op zich. Voor het werken met juist deze doelgroep is daarom het methodische kader LifeWise ontwikkeld. De naam LifeWise verwijst naar het dynamische leven in de grote stad, waardoor mensen met LVB vaak al jong - vaak negatieve -  levenswijsheid opdoen. LifeWise wordt in samenwerking met het VUmc ontwikkeld en er vindt onderzoek naar plaats.
LifeWise is geen vastomlijnde methodiek. Je zit als professional niet vast aan een vast protocol, maar je kunt verschillende onderdelen binnen een duidelijk kader inzetten. Jennifer Zuijderwijk, begeleider bij een specialistisch lvb-team van Middin, omschrijft het zo: ‘Ik vind dat het methodisch kader je de vrijheid geeft om je begeleiding af te stemmen op de cliënt. Hierdoor kan ik creatief met alles om de cliënt heen omgaan.’
De kern van LifeWise in vier pijlers: verbinden, stabiliseren, ontwikkelen en inbedden. Verbinden betekent bijvoorbeeld dat professionals een werkrelatie aangaan met de cliënt, met hem of haar samenwerken, zorgen voor nabijheid en betrokken zijn, ook op afstand. In die vier pijlers zijn zestien handvatten samengebracht. Handvat 6 luidt bijvoorbeeld: ‘We streven naar kleine successen waarmee op den duur grote doelen bereikt kunnen worden.’

Cliënt aan het roer

Stabiliseren gaat over rust, een groot goed, dat in de levens van personen met een lvb maar al te vaak ontbreekt. LifeWise heeft als belangrijk doel om het leven van de cliënt met samen met hem of haar te stabiliseren. Ook het voorkómen van achteruitgang wordt daarin als succes gezien. Kleine successen worden groots gevierd, elke stap is de moeite waard om aandacht aan te besteden. De cliënt blijft daarbij aan het roer, al zal de professional soms moeten sturen of begrenzen.
Ontwikkelen heeft te maken met regel die in de maatschappij voor iedereen gelden, bijvoorbeeld over hoe je met jezelf en anderen omgaat, ook al zijn normen en waarden zijn voor ieder persoon verschillend. Binnen LifeWise hebben professionals de belangrijke taak om deze algemene sociale regels mee te geven aan de cliënten en de cliënt actief te ondersteunen om zich deze regels eigen te maken. Een essentieel onderdeel is psycho-educatie: de cliënt en zijn netwerk meenemen in de consequenties van de beperking en de gevolgen van eigen keuzes. Voor een zo groot mogelijke zelfredzaamheid is het ontwikkelen van andere praktische en sociale vaardigheden eveneens van belang.
De vierde pijler is inbedden. Hoewel de professional belangrijk is, leeft de persoon met een lvb uiteindelijk zélf zijn of haar leven. Daarom is het zaak steeds aandacht te hebben voor het overdragen van de professionele betrokkenheid naar meer informele ondersteuning. Ook het vertalen van de complexe wereld om de cliënt heen naar begrijpelijke informatie en adviezen, ook voor de omgeving van de cliënt, is belangrijk.

Veilig

Het model van LifeWise geeft ook aan dat je als professional maar in een klein deel van het leven van de cliënt aanwezig bent. En dat je tegelijk toch een grote rol speelt in het stabiliseren van dat leven, het ontwikkelen van vaardigheden en het inbedden van de cliënt. De zestien handvatten geven steeds een duidelijke omschrijving van het standpunt dat ingenomen wordt, en daarna een praktische uitwerking van hoe je dat wel (of soms juist niet) doet als professional. Per handvat staan beknopt de noodzakelijke voorwaarden beschreven om dat handvat uit te kunnen voeren.
Vanuit de overtuiging dat ondersteunen van mensen met een lvb en complexe problematiek een ambacht is, is in LifeWise ook een hoofdstuk opgenomen over de voorwaarden die nodig zijn om veilige en effectieve ondersteuning te kunnen bieden. Zowel met betrekking tot de professional zelf, als de ruimte die de organisatie biedt. Zeker bij deze cliënten, waarbij er zo vaak sprake is van ethische afwegingen of bijvoorbeeld veiligheidsvragen, is het belangrijk dat ook de professional zich verbonden en ingebed voelt!

Herkenning

Jennifer Piergoelam is coördinerend begeleider van het specialistisch lvb-team van Middin. Zij ziet als meerwaarde van LifeWise dat het ontwikkeld is vanuit het werkveld, vanuit de ervaringen van medewerkers die al werken met de doelgroep: ‘Dit maakt de herkenning als je het leest groot, en daardoor maak je het je sneller eigen!’
Doordat in LifeWise heel precies is opgeschreven wat begeleiders doen, kun je goed overdragen aan anderen welke keuzes je maakt in de ondersteuning: ‘LifeWise maakt het mogelijk om de kennis die wij hebben, voornamelijk uit de praktijk, te delen met de omgeving van onszelf maar ook van de cliënt. Dit zorgt voor begrip en inzicht bij de ander, maakt samenwerking tot op een bepaalde hoogte mogelijk en zorgt daarmee voor een prettigere werkomgeving’.
Dit herkent ook Ellie ten Have, coördinerend begeleider op een lvb-woonlocatie van Middin. Ze vertelt dat veel van de dagelijkse zaken, dingen waar je tegen aan loopt, nu ‘handen en voeten’ hebben gekregen in de omschrijving LifeWise: ‘Het overzichtelijke schema met de vier pijlers maakt dat je bewust met anderen kunt overleggen over wat je in gaat zetten in de ondersteuning’.
In de teams van Ellie ten Have en Jennifer Piergoelam wordt LifeWise ingezet bij het bespreken van vastgelopen casussen, of bijvoorbeeld in een intervisie bijeenkomst.

Crisis

Piergoelam geeft een mooi voorbeeld: bij een cliënt met hechtingsproblematiek wordt er gekeken naar hoe de ondersteuning in alle vier de pijlers beïnvloed wordt. De begeleider bij deze casus voelt het wantrouwen van de cliënt bij elke stap, en heeft het idee dat hij de ‘klik’ met deze cliënt niet kan vinden. Ondertussen geeft de cliënt aan dat de begeleider niets voor hem doet. Door samen naar de pijlers in LifeWise te kijken komt de begeleider tot de conclusie dat hij juist aan de slag moet met kleine, praktische dingen (succeservaringen opdoen, in de pijler ‘stabiliseren’) om zo meer samenwerking met de cliënt te krijgen (de pijler ‘verbinden’). 
Dat zijn ook de ervaringen van Jennifer Zuijderwijk, begeleider in hetzelfde specialistisch LVB-team van Middin: ‘Wanneer cliënten in crisis verkeren is LifeWise een goed middel om naar de casus te kijken. Je kan je dan bij elke pijler de vraag stellen: doe ik die, hebben we hier oog voor, moeten we wat anders inzetten? LifeWise maakt inzichtelijk wat je doet. Je kan het als toetsing gebruiken van je ingezette zorgverlening. Het geeft handvatten om te handelen waardoor je je sterker voelt om je vrij te bewegen in je rol als ondersteuner.’

Politie

Vaak kun je aan een persoon niet zien of hij een licht verstandelijke beperking heeft. Dat maakt dat deze mensen snel overschat worden. Doordat zij moeite hebben met het overzien van situaties, het begrijpen van anderen en goed reageren, komen mensen met een lvb sneller in de problemen. Iemand kan bijvoorbeeld een baan niet goed volhouden of er zijn grote schulden. We weten zelfs dat dertig tot veertig procent van de mensen in gevangenissen, daklozenopvang en opvang van personen met verward gedrag een verstandelijke beperking heeft.
Daarom wordt de kennis uit LifeWise ook veel gedeeld met andere organisaties die te maken hebben met mensen met een lvb. Bijvoorbeeld politie, justitie, beleidsmakers en gemeenten. Jennifer Zuijderwijk geeft aan dat je door LifeWise uit te leggen aan deze organisatie en ketenpartners, je goed kunt laten zien wat je doet. En dat wát je doet ook onderbouwd is met onderzoek. Daarbij kunnen deze organisaties ook gebruik maken van de handvatten in LifeWise om hun eigen optreden of communicatie meer aan te laten sluiten bij mensen met een lvb. Dat is ook wat Zuijderwijk hoopt: ‘Dat er door LifeWise een nog betere samenwerking en vooral erkenning zal komen, als draagvlak voor deze grote groep cliënten. Zodat zij ook niet meer tegen onnodige onduidelijkheid en strubbelingen hoeven aan te lopen, zoals bijvoorbeeld inkomen, het aanvragen van een ID, of ingewikkelde regelingen rond wonen.’

Tweede fase

Binnen Middin en Cordaan worden alle teams die gespecialiseerd zijn in het werken met mensen met een lvb de komende periode getraind. Daarvoor is een training ontwikkeld die gedeeltelijk online gegeven wordt, en gedeeltelijk door speciaal daarvoor opgeleide trainers. Ook in het ontwikkelen van de training is LifeWise dicht bij de werkvloer gebleven: medewerkers hebben aangegeven wat zij zelf belangrijk vinden om in de training terug te zien.
LifeWise is ontwikkeld vanuit de ervaringen op de werkvloer. Door onderzoekers van het VUmc in Amsterdam wordt onderzocht of wat binnen LifeWise ingezet wordt ook overeenkomt met de laatste wetenschappelijke inzichten. Samen met de afdeling Metamedica gaan Middin en Cordaan nu de tweede fase van het onderzoek in, waarbij er nauwgezet gekeken wordt wat de inzet van LifeWise in het leven van de cliënt en de professional betekent.

> LIFEWISELVB.NL

Hanna Peels van Middin is als GZ-psycholoog i.o. bij Middin, Maarten Verachtert is locatiemanager bij Cordaan. Beiden zijn gespecialiseerd in de doelgroep mensen met een lvb met bijkomende problematiek.

Meer lezen

H. Kaal, Prevalentie licht verstandelijke beperking in het justitiedomein. Hogeschool Leiden 2016. Downloaden via rijksoverheid.nl.

Illustratie: Sylvia Weve