Mensen met ernstig meervoudige beperkingen en hun begeleiders beleven er beiden plezier aan: bimmen. Een muzikale belevenis, ondersteund door andere prikkels, die in tien jaar tijd heel populair werd. ‘Het toverwoord is nabijheid.’
Het begon ruim tien jaar geleden. Patrick Meuldijk werkte als muziekdocent bij Visio Onderwijs in Breda en voerde met zijn leerlingen een musical op. Het thema was de zee. Ook voor twee leerlingen met een ernstig meervoudige beperking had hij een rol, even prominent in het zand als alle anderen. Robbert-Jan vertolkte de schelp, Annelijn de anemoon.
Na afloop namen de spelers uitgelaten, opgetogen en dankbaar het applaus in ontvangst. Behalve Robbert-Jan en Annelijn. Meuldijk zag hoe het hele gebeuren langs hen heen was gegaan. ‘Er was zo veel gebeurd op het toneel’, zegt hij. ‘Voor hen te veel om te bevatten. Ze hadden de tijd niet om alles te verwerken en in reactie daarop sloten ze zich af.’
Het was een signaal voor Meuldijk. Zijn manager stelde hem in staat om op zoek te gaan naar een geschikte manier van muziekbeleving voor mensen zoals Robbert-Jan en Annelijn. Mensen met emb, met een vertraagde prikkelverwerking. Het resultaat was de BiM-methode: Beleving in Muziek. Met behulp van materialen - een bal, doek, waaier, kralenketting - wordt muziek ritmisch en ‘choreografisch’ voelbaar gemaakt op het lijf.
De methode werd snel populair bij de sector. BiM-trainers leiden in heel Nederland begeleiders van zorginstellingen op. In oktober 2018 bestaat BiM tien jaar. Dat wordt gevierd met het symposium: BiM raakt je.
Zorginstelling Esdégé Reigersdaal in Heerhugowaard ‘bimt’ wekelijks met de ernstig meervoudig beperkte bewoners. Meestal onder leiding van zorgmedewerkers, maar vandaag onder leiding van muziekagoog en BiM-trainer Yolanda Hulscher, die en passant vermeldt dat ‘bimmen’ inmiddels een heel normaal werkwoord is: ik bim, jij bimt, wij bimmen.
Ze wordt ondersteund door vrijwilliger Dirk Kool. De eerste bimgroep telt vier bewoners. Inge Dekker (37), Wilfred Buis (40) en Jori Jonker (22) worden in een rolstoel het muzieklokaal binnengereden, Margareth Wittenberg (59) is als enige mobiel en heeft het vermogen om zich verbaal uit te drukken. Ze schikt zich op een stoel in de kring, luid pratend over wat haar bezighoudt; de bus die ze vanochtend niet heeft zien rijden. Ze zit alsof ze schoenen krijgt aangemeten, armen op de leuning, voeten op een voetenbankje dat daar is neergezet speciaal voor haar gemak. Eerst zingt Yolanda voor iedereen een persoonlijk welkomstlied. Inge slaapt door, Wilfred spert zijn ogen, Jori lacht en trappelt. Margareth zingt mee, nadrukkelijk articulerend.’
Bimmen gebeurt op bestaande muziek, altijd uitsluitend instrumentaal en in verschillende stijlen: Johan Sebastian Bach, Jö Hisaishi, Jan Kuiper, André Popp. Meuldijk heeft de stukken uitgekozen die prikkelend of juist prikkelverlagend zijn, en ze verzameld op de cd achterin het BiM-werkboek. Yolanda Hulscher kiest vandaag om te beginnen voor pianostuk Le moulin van de Franse componist Yann Tiersen uit de film Amélie. Ze bimt bewoner Wilfred met een gele rubberen bal, vrijwilliger Dirk bimt Margareth. De muziek zet stevig in, trefzekere noten walsen nieuwsgierig en onderzoekend het muzieklokaal binnen. Zo danst ook de bal over de onderbenen van Wilfred en Margareth.
De klanken in de volgende strofe klinken juist afwachtend; er gaat hier iets gebeuren maar niemand weet nog wát. De bal rolt net zo twijfelend over de knieën, even kort terug naar beneden en weer omhoog. En dan ineens sprankelt de piano in een vertraagd maar verlossend tempo voort, opgelucht en geruststellend, alsof gevonden is wat zoek was, gekregen waarnaar werd verlangd. Limonade in de zon, je moeder dichtbij, kleurrijke schaduw onder een parasol.
De bal rolt over de bovenbenen, de buik, de borstkas, de schouders. Wilfred lacht, zijn rug in de rolsstoel gedrukt, zijn armen bewegend alsof hij met golven speelt. Verderop Margareth, zij praat en zingt niet meer. De bal danst over haar rug. Ze zit voorover, het hoofd in haar handen, stil te ondergaan.
‘BiM is muziek vertalen in een fysieke beleving’, zegt Patrick Meuldijk. ‘Je moet de muziek kunnen zien in de manier waarop de bal rolt, het doek beweegt, de ketting glijdt. Je maakt de accenten in de muziek voelbaar bij de deelnemer en je observeert; hoe reageert iemand? Je moet het hebben van de lichaamstaal.’
Bij bimmen gaat het om bijvoorbeeld ontroerende, opzwepende of vrolijke muziek; altijd muziek waar volgens Meuldijk iets aan te luisteren valt. ‘Er is niets mis met liedjes als In de maneschijn,’ zegt hij. ‘Maar met BiM wil je de muziekbeleving verbreden.’ Zintuiglijke beleving staat centraal, soms worden er geuren gebruikt; sandelhout, patchoulli, bergamot. De muziek wordt beleefd in kleine groepjes waar ook sociale vaardigheden een rol spelen, zoals samen luisteren en beurtwachten.
Ook herhaling en voorspelbaarheid zijn factoren van belang: de bal hoort bijvoorbeeld altijd bij Le Moulin van Thiersen die we zojuist gehoord hebben. Meuldijk: ‘Herhaling en voorspelbaarheid geven mensen met emb de mogelijkheid tot leren. Want als je alles door elkaar heen gaat gebruiken, gebeurt er steeds iets onverwachts dat aandacht vraagt en aanpassing vereist.’
De volgende BiM-groep is aan de beurt, het zijn Meta Bakker (29), Tjeerd Bergsma (38) en Marco Wijdenes (47), alle drie ernstig meervoudig beperkt. Straks zal ook Carin Van Dam (52) zich bij het gezelschap voegen. Carin is - evenals Margareth - mobiel en in staat om zich verbaal uit te drukken. Maar zij heeft psychiatrische problematiek, waardoor ze onberekenbaar kan zijn. ‘Behalve als we bimmen’, zegt Yolanda Hulscher. ‘Ik kan met Carin lezen en schrijven.’
De groep bimt op de klanken van Di Gojim, een wapperende doek verspreidt de geur van laurier. Meta beweegt haar ogen van links naar rechts en kauwt alsof ze de sensaties proeft. Marco kijkt onderzoekend, hij wil vooral zien wat hij ervaart. Na een korte pauze volgt het concert voor viool en hobo van Bach, de BiM-begeleiders strijken bij de deelnemers met een plumeau over benen, flanken, schouders, hals. Inmiddels is ook Carin aangeschoven. Ze zit stil op de stoel, sluit haar ogen en ondergaat; zij het strijkinstrument, de plumeau de strijkstok. Even rust en opladen voor hersenspinsels die straks onherroepelijk opnieuw een uitweg zullen zoeken. Iets verderop zit Tjeerd. Hij luistert naar Bach alsof hij dirigeert, het lijkt alsof de ernstige meervoudige beperking geen vat heeft op zijn muziekbeleving. Alsof hij de muziek intens beleeft zoals Bachliefhebbers dat doen, en niet anders.
Bimmen kun je leren. De methode is geschikt voor begeleiders, ouders en vrijwilligers, je hoeft geen muziektherapeut of docent muziek te zijn. Het succes valt of staat bij de intentie waarmee het gebeurt. ‘Bimmen is méér dan een balletje over iemands arm laten rollen’ zegt Meuldijk. De methode blijft in ontwikkeling. Hij vertelt: ‘Op een bijeenkomst een paar jaar geleden ontmoette ik een gedragsdeskundige. Ze was kritisch en zei: ‘Heel Nederland bimt maar vraag niet hoe.’
Zo ontdekte ik dat veel begeleiders te lichtzinnig dachten over de methode.’ Inmiddels is de basiscursus geïntensiveerd. Meuldijk: ‘We leren cursisten om anders te luisteren. Te beseffen dat muziek emotie is. En een vorm van communiceren. Dat de bal of de waaier een verlengstuk van jezelf is. En dat je bij een cliënt soms slechts subtiele reacties ziet; een kleine glimlach, een blijk van ontspanning.’ In het basisboek is de theoretische achtergrond beschreven. Zo sluit de BiM-methode aan op LACCS: een visie op goed leven, op de theorie van de ervaringsordeningwaarbij op verschillende niveaus behoeften in kaart worden gebracht, en op de theorie van basale stimulatie: contact en communicatie op basaal niveau. Meuldijk heeft inmiddels ook een verdiepingscursus ontwikkeld, met loungemuziek, salsa en filmmuziek van Fellini.
Yolanda Hulscher noemt het toverwoord voor BiM: nabijheid. ‘Mensen met een ernstig meervoudige beperking worden veel aangeraakt’, zegt ze. ‘Steeds functioneel: tijdens het aankleden, verschonen, medicatie toedienen, eten. Veel minder vaak puur en alleen vanwege liefdevol en aandachtvol contact. Wezenlijk contact waar beiden partijen plezier aan beleven en kracht uit putten. Oók de BiM-begeleider. BiM is win-win.’ Soms ziet ze hoe de aandacht en de harmonieuze klanken oud en weggestopt verdriet doen herleven en even voldoende draaglijk maken om te voelen. ‘Laatst een verstandelijk beperkte mevrouw’, vertelt ze. ‘Ze huilde en zei: ik mis mijn papa en mijn mama. Haar ouders waren jaren geleden overleden. De emoties zaten diep. Het moest eruit.’ Volgens Hulscher is bimmen helend voor een veel grotere doelgroep dan alleen mensen met EMB. Ze bimde eens een kunstschilder die na een hersenbloeding halfzijdig verlamd was geraakt. Sindsdien schilderde de man alleen nog maar de helft van zichzelf op het doek. Hulscher: ‘Ik bimde hem helemaal rond, met extra veel aandacht voor de aangedane kant. Hij liet het toe en keek aandachtig. Hij maakte opnieuw contact met zijn verlamde zijde. Het deel van zijn lichaam waarvan hij al lang geleden afscheid had genomen.’
Carin van Dam en Wilfred Buis zijn fictieve namen.
Op 3 oktober 2018 wordt het tienjarig bestaan van BiM gevierd met het symposium ‘BiM raakt je’. Het vindt plaats in conferentiecentrum Kaap Doorn in Doorn.
> BIM-WERKWIJZE.INFO
OnderzoekOok in België en Duitsland is groeiende aandacht voor BiM. Orthopedagoog prof.dr. Bea Maes is verbonden aan de KU Leuven en is promotor van Multiplus, het Vlaams expertisecentrum voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen. Het centrum biedt BiM-vorming. Maes: ‘Er is veel interesse, de cursussen zijn lang op voorhand volgeboekt en er is veel animo om ermee aan de slag te gaan.’
Onder leiding van Bea Maes is nu een masterstudie gestart naar de methode. Maes: ‘We willen weten: Wat is de kracht en de meerwaarde van BiM? Welke impact heeft het op het handelen en gedrag van begeleider en cliënt? We willen weten wat BiM doet met de interactie en welke uitingen van welbevinden en engagement we terugvinden bij cliënten met lagere niveaus van cognitief functioneren. We zullen daarvoor vooral gedragsobservaties doen; filmen op scholen en in residentiele settingen.’
Het Leuvens onderzoek wordt gedaan door een student orthopedagogiek in samenwerking met een student van het Lemmensinstituut, de opleiding muziektherapie.
Basale stimulatieBiM sluit aan bij de basale stimulatie: contact en communicatie op basaal niveau. ‘De theorie is in Nederland niet zo bekend’, zegt Patrick Meuldijk. ‘In België en Duitsland echter is het een vanzelfsprekendheid. Daar ziet men de theorie als hét uitganspunt voor de zorg voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen.’
De theorie is ontwikkeld door de Duitse pedagoog prof.dr. Andreas Fröhlig (1946). Fröhlig volgde uit belangstelling de cursus van Meuldijk. Zijn reactie is vastgelegd in het basisboek:‘BiM ist ein Weg, sehr schwer beeinträchtigte Menschen in eine körperliche Kommunikation einzubeziehen’ (‘BiM is een manier om mensen met zeer ernstige beperkingen te laten deelnemen aan een vorm van fysieke communicatie.’)
Foto's: Martine Sprangers
